1. Bozor haqida umumiy ma’lumot. Bozorning turli asnolarda tuzilishi

,,Pinxoniy” bozor taqiqlangan bozordir. Shu sababli u davlat xuquq organlarining doimiy nazoratida turadi. Qonunbuzarlar qonun oldida javob beradilar.

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning zarurati. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning O’zbekistonga xos usuli

Bozor iqtisodiyotiga o’tish XX asrga xos bo’lgan, umumjahon voqelikdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish kishilarning xoxish-irodasi emas, balki obyektiv zaruratdir. Jahondagi rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, faqat bozor munosabatlari zaminidagina ishlab chiqarishni barqarorlashtirish, ko’plab sifatli tovarlar yaratish, ularga bo’lgan talabni qondirish, tejamli xo’jalik yuritish, to’kinchilik yaratib, xalqni faravon turmush sari yollash, xalol va samarali mehnatni qadrlash, adolatni o’rnatish mumkin. Ma’lumki hozirda rivojlangan mamlakatlar deganda yirik 7 ta mamlakatni tushunamiz, bular AQSH, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va Italiyadir. Bundan tashqari rivojlanib kelayotgan Janubiy Koreya, Singapur, Tailand, Tayvand kabi Osiyo mamlakatlarini ham aytadigan bo’lsak, ularning tajribalari yuqoridagi fikrimizni tasdialaydi. Masalan: Janubiy Koreyada bozor munosabatlari jadal rivojlantirilgani oqibatida 1965-1987-yillarda axoli, jon boshiga milliy daromad o’rtacha 6.4% ga ko’paygan, natijada qoloq, kambag’al mamlakat bo’lmish Janubiy Koreya rivojlangan, boy, xalqi to’q mamlakatga aylandi. Binobarin, davlat sotsiyalizm nomini olgan totalitar tuzumda qolib ketgan davlatlar asta-sekin iqtisodiy tushkinlikka uchradilar. Masalan: Sobiq SSSR g’oyat katta potensialga ega bo'la turib 1988 yilda ishlab chiqarish darajasi jlhatidan 69 o’ringa, axoli jon boshiga milliy daromad jihatdan 78 o'ringa tushib qoldi. Binobarin, davlat sotsiyalizm nomini olgan totalitar tuzumda qolib ketgan davlatlar asta-sekin iqtisodiy tushkinlikka uchradilar. Masalan: Sobiq SSSR g’oyat katta potensialga ega bo'la turib 1988 yilda ishlab chiqarish darajasi jlhatidan 69 o’ringa, axoli jon boshiga milliy daromad jihatdan 78 o'ringa tushib qoldi.

G'arb ekspertlari, iqtisodiy rivojlanishning samaradorligini 10 ballik sistemada boxolaganlarida quyidagi iqtisodiy taraqqiyot darajasi aniqlandi: Singapur-10, Yaponiya 9.4, Tayvan, Gonkong va AQSH-9,1, Kanada-9, Qozog'iston-2.7, Ukraine- 2.3, Rossiya 2.2, Mongoliya-2.1, Turkmasniston-1.7, Tojikiston-1,1.

Dunyo iqtisodiyotida tutgan o'rni, nufuzi va ishonchli bo'lishi (bunga 10 ta iqtisodiy ko'rsatkich kiradi) jihatidan olganda, bozor tizimidagi mamlakatlar oldingi o'rinlarda tursalar, totalitar tizimda yashab kelgan mamlakatlar, xususan 1993-yil natijalarini ko'rsak, Yaponiya-1, AQSH- 2, Ukraina-145, Rossiya-149, Malayziya-33, Qozog'iston-158, Mongoliya-151, Turkmaniston-158, Tojikiston-160, Kuba eng oxirgi- 169 o'rinda turadi. Aytilgan raqamlarning hammasi bozor jqtisodiyotining samaradorligidan darak beradi.

Bozor munosabatlari iqtisodiyotining jadal borishini ta’minlavchi 3 ta kuchni yuzaga keltiradi.

1. Iqtisodiy faoliyat erkinligi-bu uddaburonlik uchun keng imkoniyatlar beradi.

2. Raqobatlar kurashi- bu kim o'zdi qoidalarlni yuzaga keltiradi va novatsiyaga (yangilikni joriy etishga) undaydi, texnika-texnologiyani, mehnat unumdorligini oshirishga, qattiq mehnat intizomiga olib keladi.

3. Daromadlarning cheklanmasligi-bu qo'shimcha daromad topishga intilishni paydo qiladi. Boylikka havas iqtisodiy faollikka olib keladi.

Tarixan, bozor iqtosodiyotiga o'tishga eng so'nggi navbatta sotsiolistlk mamlakatlar o'tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga o'tishning bir qancha modellari mavjud, ulardan ayniqsa, Amerika, Germaniya, Xitoy, Shvetsiya, Yaponiya, Turkiya, Janubiy Koreya modellari mashxur. Bu modellarning hammasi ham o'z mamlakatlariga mos va xos ravishda xizmat qilgan va qilmoqda, hamda o'ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, Amerika modelining o'ziga xos xususiyati uning tadbirkorlikni axoli orasida keng yoyishga, ommaviyligiga erishishga intilishdadir. U jamiyat a'zolaridan xar birining ishbilarmonlik faoliyatini qo'llab qo'ltiqlash, iqtisodiy faolligini, xususiy manfaatdorligini oshirish, boyishi uchun shart-sharoit yaratishga qaratilgandir.

Mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ayrim ziddiyatlar, pasayish, inflyatsiya singari noxo'shliklar ko'plab sug'urta, xayriya jamg'armalari, qolaversa, davlat yordamida xal etib boriladi. Bunda davlat qattiqqo'l, mehribon otadek barcha iqtisodiy qonunlarni to’la va to'gri bajarilishini kuzatib, nazorat ostida olib boradi. Yaponiya model ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan mamlakatda, o'z axolisi xisobiga, hokimiyatni har tomonlama va so'zsiz qo'llab-quvvatlashi, yapon vatanparvarlik tuyg'usi asosida yaratildi. Bu model eng avvalo ishlab chiqarishni chetga maxsulot chiqarishga moslashtirish, valyuta ishlash, shu xisobiga eng yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish, tadbirkorlikni qo'llab-quwatlash, axolini tabaqalashtirishni tezlashtirish xisobiga vujudga kelgan. Biroq maqsadga erishilgach, axolining extiyojmand qismiga davlat va ftrmalar yordami kuchaytirildi, umumiy farovonlikkar erishildi. Shvedcha model amerikacha va yaponcha modellardan farqli o'laroq iqtisodoyotni ko'proq ijtimoiy yo'nalishda tashkil qilinganligi, ish xaqi orasidagi farqning yiqori emasligi bilan ajralib turadi. Bu model milliy daromadni axolining extiyojmand qismiga ko'roq taqsimlash va tabaqalanish, tengsizlikni kamaytirishga qaratilgan. Shuning uchun Shvetsiya axolisi faravonlik jihatidan jahonda yetakchi o'rinni egallaydi.

Yuqorida keltirilgan modellarni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga o'tishning uch turga yoki modelga bo'lishimiz mumkin:

1. G'arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo'li.

2. Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil taraqqiyot yo'liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yo'li.

3. Mustaqil Davlatlar Xamdo'stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, sotsiolistik livojlanish yo'lidan borgan va xozirda bozor iqtisodiyoti yo'lini tanlagan mamlakatlar yo'li.

Sobiq sotsiolistik mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda davlatlashtirilgan, o'ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan - bozor iqtisodiyotiga o'tish zarurligi quyidagi bosqichlarni taqozo etadi:

1. Bozor iqtisodiyotiga o'tishning xuquqiy asoslarini yaratish, ya'ni uni ta'minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish.

2. Bozor inftastrukturasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni o'rnatishga ko'mak beruvchi, ya'ni bozorga xizmat ko'rsatuvchi soxalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish.

3. Mulkchilik va xo'jalik yuritish usullarini privitatsiyalash.

4. Narx-navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qo'yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish.

Bozor iqtisodiyotiga o'tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va uyg'unlashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xilligi bo'lishi bilan bir qatorda xar bir mamlakatning o'z yo'li mavjuddir, bunga uning milliy kelib chiqishi, joylashgan yeri va boshqa omillar sabab bo'ladi. I.A.Karimovning ,,0'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo’li kitobida Markaziy Osiyodagi yirik mamlakat xisoblanmish davlatimizning yangl iqtisodiy munosabatlarga o'tish konsepsiyasi bayon etilgan. Xususan, Prezident jahon tarixida mislsiz andoza g'oyasini olg'a suradi. Bu g'oya uch tarkibiy qismdan iborat: Ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti milliy andozasi mohiyatining tavsifi. Qat'iy markazlashtirilgan, ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan xo'jalik yuritishnlng bozor munosabatlariga o'tishning eng muhim prinsiplari. Iqtisodiy islohotlarning amalga oshirishnjng aniq yo'nalishlari.

Bundan tashqari O'zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o'tishning I. A, Karimov tomonidan yaratilgan beshta asosiy tamoyillari ham mavjud.

Aniq vaziyatga, o'zbek xalqi ruhiyati, turmush tarzi va an'analariga asoslanib o'z islohotlarimizning asosiy tamoyillari ishlab chiqildi. Ular quyidagilardir: Birinchidan: iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi, ham ichki ham tashqi munosabatlarning mafkuradan xoli bo'lishi.

Ikkinchidan: o'tish davrida davlat bosh islohotchi va respublikada amalga oshirilayotgan demokratik o'zgarishlarning bosh tashabbuskori bo'lmog'i lozim. Uchinchidan: bu qonunchilikni, xuquqni ustvorligini ta'minlashdir.

To'rtinchidan: fuqorolarning, ayniqsa, kam daromadli oilalarning ijtimoiy ximoyalab boorish siyosatini olib boorish.

Beshinchidan: bizning sharoitimizda bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tib borish kerak.

Milliy xususiyatlar va an'analarni xisobga olgan xolda bozor munosabatlariga o'tishning aniq rejalari belgilab olingan. Respublikada ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va fuqarolar totuvligi ta'minlangan. Xo'jalik aloqalari buzilishi, iqtisodiyotga tashqaridan bo'layotgan salbiy ta'sirlarga qaramay iqtisodiyot barqarorlashib bormoqda. Axolining kam ta'minlangan, ijtimoiy muxtoj qatlamlarning xuquqlari kafolatlangan va ximoyalangan, yangi bozor munosabatlarining kurtaklari sobitqadamlik bilan xayotga kirib bormoqda.

XULOSA

Xulosa qilib aytganda erkin bozor tamoyillarini oʻrnatishda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish zarur. Buning natijasida esa sogʻlom raqobat muhitini yaratish maqsadga muvofiq. Bunda mulkiy, agrar, narx, moliya-kredit, tashqi iqtisodiy faoliyat va nihoyat ijtimoiy yoʻnalishlarda islohotlarni amalga oshirish muhimdir. Shu bilan birga, soha ravnaqida ochiq iqtisodiyot, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal rivojlantirish orqali yangi ish oʻrinlarini koʻpaytirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, malakali kadrlarni tayyorlash kabi bir qator masalalar muhim ahamiyatlidir.

Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 3-iyuldagi “Oʻzbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida“gi qarori mamlakat iqtisodiyotida yana bir muhim qadam boʻlib, raqamli iqtisodiyot ravnaqida innovatsion gʻoyalar, texnologiyalar va ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat organlari va tadbirkorlik subyektlarining yaqin hamkorligini taʼminlashga xizmat qiladi.