1-боб. Бухгалтерия ҳисобининг концепциялари ва тамойиллари

2.Даромадлар ва харажатларни тан олиш жараёни, мезонлари ва тамойиллари
Асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромадларни ҳисобга олишдаги асосий масала уларни тан олиш пайтини аниқаш ҳисобланади. БҲХС (бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари) тан олишнинг модданинг корхона молиявий ҳисоботларига киритилиши жараёни деб таърифлайди. Тан олиш кўрсатилган суммани ҳисоботнинг якуний кўрсаткичларида акс эттиришдан иборатдир. Асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромад хўжалик юритувчи субъектга келгусида иқтисодий наф келишини эхтимоли мавжуд бўлганда ва ушбу нафларнинг миқдори ишончли ва аниқ равишда ўлчаниши мумкин бўлгандагина ҳисоботда акс этирилади.
Бухгалтерия ҳисобининг халқаро амалиётида оддий фаолиятидан олинган даромадларни ҳисобга олиш тамойиллари ва тартибини ёритиб берувчи 18-сонли “Тушум” БҲХС ишлаб чиқилган. Ушбу стандартга мувофиқ даромадлар ва харажатлар қуйидаги тан олиш мезонлариги мувофиқ келиши зарур:
Модда ўлчаш учун тегишли асосга эга ва ишлатилган суммани оқилона баҳолашни амалга ошириш имкони мавжуд.
Келгуси иқтисодий манфаатларнинг олиниши ёки чиқиб кетишига, ишлатилган моддалар учун бундай манфаатлар олиниши ёки берилиши эхтимолини мавжудлиги.
ЎзР №2-БХМСида даромад ва харажат моддаларини тан олиш мезонлари кўрсатилган бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:
1.хўжалик юритувчи субъект товарларга эгалик қилишнинг хатарлари ва афзалликларининг анча қисмини харидорга топширганда;

2. 
   хўжалик юритувчи субъект, одатда, мулкка эгалик қилиш билан боғлиқ бўлган даражадаги рахбарлик давомийлигини ҳам, сотилган товарларни назорат қилиш самарадорлигини ҳам саклаб колмаганда;
   
3. 
   даромад миқдори ишончли даражада баҳоланганда;
   
4. 
   хўжалик юритувчи субъект битим билан боғлиқ иқтисодий наф олиш эхтимоли мавжудбўлганда;
   
5. 
   битим билан боғлиқ бўлган, ўз зиммасига олган ёки кутилаётган харажатлар ишончли даражада баҳоланганда.
   

Шундай қилиб, даромадлар одатда шартноманинг бажарилиши амалга оширилганда ва тушумни ўлчаш ва олиш имкони мавжудлиги тўғрисидан катъий ишонч хосил бўлганда тан олинади. Харажат ва зарарлар, одатда харажат ёки олдин тан олинган актив келгуси иқтисодий манфаатни саклаб колмаганда тан олинади. Даромад ва харажатлар ўзаро сабаб-натижавий муносабатлар билан боғлиқ бўлганда харажат даромадга мос келади ва битта давр даромадининг якуний ҳисоб-китобига киритилади. Бошқа холларда харажатлар даромадлар билан боғлиқ бўлмаслиги мумкин, бироқ битимлар ёки ходисалар амалга ошириладиган даврга тегишли бўлиши мумкин.
Товарларни сотишдан олинган даромадларни тан олишнинг асосий мезонлардан бири - бу сотувчи харидорга сотилган товарларга эгалик қилиш ҳуқуқидан келиб чикадиган сезиларли таваккалчилик ва мукофотларни берганлигидир. Агар сотувчи эгалик ҳуқуқини саклаб колса, одатда бу битимни сотиш сифатида тан олиб бўлмайди.
Товарларни сотиш билан боғлиқ кўпчиллик холларда мижоз эгалик ҳуқуқини олганда даромад тан олинади. Чакана савдода, бу пайт қонуний эгалик ҳуқуқини бериш пайти билан мос тўшади. Бошқа холларда, згалик.ҳуқуқини ёки таваккалчилик ва мукофотларнинг берилиши, қонуний эгалик ҳуқуқини бериш пайтидан фарқ қиладиган вақт даврида содир бўлиши мумкин.
Эгалик ҳуқуқи билан боғлиқ бўлган сезиларли таваккалчилик ва мукофотлар харидорга берилганлигини аниқашда, қуйидагиларни кўриб чиқиш зарур:
а) муомала тугаганми,
б) сотувчи берилган товарлар устидан одатда эгалик ҳуқуқи даражасидаги маълум назоратни сақлайдими.