1. Biosfera tushunchasi. V. I. Vernadskiy ta`limoti. Biosfera chegaralari. Biosferaning kosmik roli

---

Biosfera. 
Reja. 
1.Biosfera tushunchasi. V.I. Vernadskiy ta`limoti.
2. Biosfera chegaralari. Biosferaning kosmik roli.
3. Noosfera muammolari. Biosfera tuzilmasi moddalar va ularni funktsiyalkari. Tabiatni 
muhofaza qilish aspekti. 
Mavzuga oid tanyach tushuncha va iboralar. Biosfera, atmosfera, litosfera, gidrosfera, 
troposfera, stratosfera, ozon qatlami, biokos, biogen, wlik va tirik moddalar, moddalarning kichik 
va katta doiradagi aylanishi, noosfera. 
4.1 Biosfera tushunchasi. V.I. Vernadskiy ta`limoti.
Erning tirik organizimlar tarqalgan va uning h’aet faoliyati ruy beradigan joy eki qobiq-
biosfera deyiladi. Biosfera grekcha swz bwlib, «bios»-h’aet, sfera-shar degan manoni beradi. Bu 
termin 1875 yilda paydo bwlib, uni birinchi marta avstraliyalik geolog E.Zyuss -tirik organizmlar 
yashaydigan er qobig’ini belgilash maqsadida qwllagan. Biosfera talimotining asoschisi akademik 
Vladimir İvanovich Vernadskiy h’isoblanadi (1863-1945). Buyuk olim V.İ.Vernadskiy kuchli 
qobiliyat egasi bwlib, wziga malum bwlgan bilimning rivojlanishini 10 yillab oldindan kwra 
bilgan. Uning ishlari XX -asrning ikkinchi yarimda yuksak bah’olanadi, yani ekotizim 
kontseptsiyasi paydo bwlgandan keyin. İnson tomonidan yaqin kelajakda yadro energiyasi 
zaxiralaridan h’amda koinotning wzlashtirilishini oldindan aytib bergan. U mineralogiya, 
geoximiya, biogeoximiya, radiogeologiya fanlarini yaxshi bilgan. 
V.İ.Vernadskiy ijodining chwqqisi bwlib, 1926 yilda erning biosfera talimotini yaratilishi 
h’isoblanadi. Shu yili uning Sankt-Peterburgda, 3 yildan keyin Parijda, keyinroq Berlinda 
«Biosfera v kosmose», «Oblast jizni» kabi ocherklari bitta umumiy nom bilan «Biosfera» nomi 
bilan bosilib chiqadi. Bu ocherklar wzining dolzarbligini h’ali h’am ywqatmagan. 
U ilmiy ishlari bilan bir qatorda katta jamoat ishlarini olib borgan. U Ukraina Fanlar 
akademiyasini tashkil qilgan va uning birinchi prezidenti bwlgan. Uning taklifi bilan Geografiya 
instituti, Mineralogiya va Geoximiya institutlari tashkil qilingan. Doimiy muzliklarni wrganish 
komisssiyasini tashkilqilishni h’am birinchi bwlib taklif qilgan inson h’isoblanadi. Erning tirik 
organizimlar va biogen chwkindi tog’ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik 
V.İ.Vernadskiy -biosfera deb atagan. Bunda u uchta asosiy komponentlarni ajratadi, tirik 
organizimlar, mineral modalar - biogen moddalarning aylanma h’arakatida ishtirok etuvchilar, 
tirik moddalarning h’aet faoliyati mah’sulotlari -ular vaqtincha biogen aylanmada ishtirok 
etmaydigan. 
Vernadskiy talimotiga asosan -biosferada tirik modda va yashash muh’iti bir-biriga bog’liq 
bwlib, bir-biriga tasir qilib, bir butun dinamik tizimni h’osil qiladi. 
Planetamizning taraqqiet tarixida va h’oirgi h’aetida biosferaning roli katta, chunki er -
geografik qobig’i taraqqietida biokimeviy, geokimeviy jaraenlarning ruy berishida tirik 
organizmlaplarning ishtiroki juda h’am muh’imdir. Organizimlar -tog’ jinislarining nurashida, 
tuproq h’osil bwlishida, relef shakllarini wzgartirishda, qazimla boyliklarining paydo bwlishida va 
h’akazo ishtirok etadi. 
Biosfera sayeramizdagi h’aet qobig’i h’isoblanib, tirik organizimlarning wzaro chambarchas 
aloqa munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil qiladi. V.İ.Vernadskiy 

---

tushunchasiga kwra, biosferaga h’ozirgi vaqtda faqatgina erning qobig’ida tarqalgan tirik 
organizimlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida h’osil 
bwlgan litosferaning qismi h’am kiradi. 
Biosfera tarkibiga tirik organizimlar va ularning yashash joylari kiradi.Bunda organizimlar 
o’rtasida murakkab o’zaro bog’lanishlar mavjud bo’lib, bur butun organik h’arakatdagi tizimni 
tashkil etadi. Biosfera atmosferaning yuqari qatlamlarini wz ichiga oladi.