1. Biosfera tushunchasi. V. I. Vernadskiy ta`limoti. Biosfera chegaralari. Biosferaning kosmik roli

4.2 Biosfera chegaralari. Biosferaning kosmik roli. 
Er sharining tashqi qattiq qobig’i-
litosfera
deb ataladi. («litos»-grekcha tosh degan manoni 
beradi). 
Gidrosfera
- erning suvli, suyuq qobig’i (okean, dengiz, kwl va darelar, muz va botqoqlik 
va 5 km. Gacha chuqurlikda bwlgan er osti suvlari kiradi). Lito va gidrosfera ostida 100 km 
balandlikgacha 
atmosfera
davom etadi. Atmosfera -er kurrasini wrab olgan h’avo qoplami. 
Agar atmosfera bwlmasa unda er yuzasi kechqurin -100 gradus ga sovub, kundizi 100 gradusga 
isib ketadi. Erning h’imoya qoplami h’isoblanadi. 
Atmosfera
- tabiatning eng muh’im 
elementlaridan biri bwlib, tirik organizmlarning yashashi uchun juda h’am zarurdir. Chunki 
organizm, xususan inson suvsiz, ovqatsiz bir necha kun yashashi mumkin, lekin u h’avosiz faqat 
5 minut yashaydi, xalos. Demak, erda h’aetning mavjudligi, ayniqsa inson yashashi toza h’avoga 
bog’liq ekan. İnson bir sutkada 1kg ovqat, 2l suv istemol qilsa, nafas organlari orqali 25kg h’avoni 
yutadi. Shuning uchun h’avo ifloslansa, h’ar bir organizmning fiziologik h’olati h’am wzgaradi. 
Toza h’avo -o’simlik, h’ayvonlar, qishloq xwjalik ekinlari uchun h’am zarurdir, yana 
antibiotoklar, yarim wtkazgichlar, aniq wlchagich asboblari ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari 
uchun h’am toza h’avo kerak. Atmosferaning ifloslanishi -faqat sayeramizdagi tirik 
mavjudotlarning, inson salomatligiga salbiy tasir etib qolmay, balki xalq xwjaligida h’am juda 
katta zarar etkazadi. Shu sababli h’am bugungi kunda eng muh’im masalalardan biri -amosfera 
h’avosini toza saqlashdir. 
Atmosfera h’aqidagi malumotlar ptabiatni muh’ofaza qilishning ekologik printsiplar 
mavzusidagi yanada batafsil eritiladi. Atmosferaning wrta h’isobida 15 km balandlikgacha bwlgan 
pastki qatlami -
troposfera
deyiladi (grekcha «trope»-wzgarish) degani. Troposferadigi h’avoda 
muallaq h’oldagi suv bug’lari bwladi va er yuzasining noteks isishidan ular kwchib yuradi. 
Troposfera ustida balandligi 100 km ga etadigan stratosfera bor. Stratosfera 20-22 km balandlikda 
erkin O2 quesh nuri tasirida ozonga aylanadi. (O2----O3). Ozon tirik orgazmlar uchun h’alokatli 
bwlgan queshning ultrabinafsha nurlarini qaytaridgan -yupqa ozon qatlamini, ozon ekranini h’osil 
qiladi. Mana shu ozon qatlamidan h’am yuqariga kwtariladigan h’amma tiriklik h’alokatga 
uchraydi. Ozon qavati faqat tiriklikni saqlab qolmasdan-evolyutsiya taraqqietini h’am taminlab 
turadi. 
Atmosfera -juda kwp xilma-xil tirik organizmlar bilan twyingan bwlib, ular h’avoda aktiv 
eki passif h’araktda bwladi. Bakteriya va zamburug’larning sporalari 20-22 km. Balandlikda 
uchraydi, asosiy qismi 1-1,5 km balandlikda tarqalgan. Litosferaning yuzasi, atmosferaning erga 
yaqin qatlami, chuqur bwlmagan suvlar h’amda gidrosferaning yuzada qatlamida tirik 
moddalarning twplanishini Vernadskiy Haet pardasi deb ataydi. (tirik moddalar qatlami). 
Umuman, biosfera -murakkab tizim bwlib, wlik va tirik tabiatni wz ichiga olgan murakkab 
komponentlardan iboratdir. Bunda doim modda va energiya almashinuvchi tsikllari boradi. 

---