1 “Bank xisobi” fanining maksadi, predmeti va vazifalari. Boshqa fanlar bilan bog‘liqligi
O‘zbekistonda naqd pulsiz xisob-kitoblarni rivojlantirish istiqbollari
Download 139,74 Kb.
|
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
|
9-mavzu. Banklararo xisob-kitoblar xisobi. Banklar vakillik xisobvaraqlari tushunchasi, banklararo xisob-kitoblarning mazmuni va ularning tashkil etilishi. Markaziy bankning xisob-kitoblar markazi (XKM)da tijorat banklarining vakillik xisobvaraqlarini ochish va yuritish tartibi. Tijorat banklarining Bosh ofislarida to‘lov “Bank hisobi” fanining maqsadi, predmeti va vazifalari. Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarda O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi, banklarda buxgalteriya hisobini yuritilishi, bank auditini tashkil etish va amalga oshirish, undagi islohotlar va rivojlanish yo‘nalishlari, shuningdek dunyo bank tizimidagi sodir bo‘layotgan jarayonlar xususida aniq bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish orqali tanlagan yo‘nalishiga bo‘lgan tassavur va qiziqishni oshirishdir. Fanning vazifalari - talabalar uchun mutaxassislik fanlari mazmuni to‘g‘risida ma’lumot berish hamda ushbu fanlarning maqsadi, vazifalari, predmeti, boshqa iqtisodiy fanlar bilan aloqadorligi, ahamiyati, o‘qitish uslublari va baholash mezonlari xususida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi va dunyo bank tizimidagi sodir bo‘layotgan jarayonlar to‘g‘risida chuqur va atroflicha bilim berish hisoblanadi. “Bank hisobi” tanlov fanining predmeti bo‘lib, bank faoliyati bilan bog’liq munosabatlar va uning turli operatsiyalari hisoblanadi. Ular “Bank hisobi” fanining o‘rganish ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishning me’yoriy huquqiy asoslari va o’ziga xos xususiyatlari. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish qoidalari “O‘zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2008 yil 3 maydagi 11/5-sonli qarori bilan tasdiqlangan yo‘riqnomada batafsil yoritilgan. Ushbu yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2008-yil 11-iyulda 1834-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil etishda hisob ishlari hajmini aniqlab olish, buxgalteriya xodimlari sonini, ular o‘rtasida hisob ishlari taqsimotini, qo‘llaniladigan hisob shaklini, hisob ishlarida hisoblash texnikalaridan foydalanishini belgilab olish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, bank faoliyatiga taalluqli qarorlarni to‘g‘ri qabul qilinishi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisob ma’lumotlarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri tuzilganligiga bog‘liq bo‘ladi. O‘z vaqtida olinmagan yoki noto‘g‘ri yuritilgan buxgalteriya hisob ma’lumotlari noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinishiga, natijada banklarning zarar ko‘rishiga, ba’zi hollarda esa bankrotlik holatiga kelishga ham sabab bo‘lishi mumkin. 3. Banklarda moliyaviy hisobining asosiy shartlari va tamoyillari Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalarning buxgalteriya hisobini olib borish bankning hisob-operatsion bo‘limiga yuklatilgan. Hisob-operatsion bo‘limi bank faoliyatining ko‘lami va yo‘nalishi, mijozlar soni hamda boshqa ko‘rsatkichlarga qarab bir qancha guruhlardan iborat bo‘ladi. Bu guruhlarda ish yurituvchilarni mas’ul ijrochi deb ataladi. Har bir mas’ul ijrochiga bir nechta mijozlar bo‘lib berilib, ular o‘z mijozlari bo‘lmish yuridik va jismoniy shaxslarning hisob-kitob, kassa, valuta va kredit va boshqa operatsiyalari bo‘yicha hisob ishlarini olib boradilar, ularga xizmat ko‘rsatadilar. Davlat budjetining kassaviy ijrosi bo‘yicha bo’lim buxgalterlari davlat budjeti daromadlari va xarajatlari bo‘yicha operatsiyalarni tashkil etadi, bu operatsiyalar hisobini olib boradilar, davlat budjeti xarajatlarining to‘g‘ri va qonuniy sarflanishi ustidan nazorat qiladilar. Ichki bank operatsiyalari bo‘yicha bo’limning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - bank asosiy vositalarini, kam baholi va tez eskiradigan buyumlarni sotib olish, ularning eskirishi, qayta baholanish hamda hisobdan chiqarilishini hisobga olish; - bank nomoddiy aktivlarini, materiallarni sotib olish, eskirishi, qayta baholash, hisobdan chiqarilishini hisobga olish; - bank boshqaruv apparati va xodimlarining xarajatlarini hisoblash va hisobga olib borish; - bankning barcha daromadlari bo‘yicha hisobni olib borish; - bankning barcha xarajatlarini hisobga olib borish va hokazo. Yordamchi va Bosh kitoblarda operatsiyalarni qayd etish, dasturli komputer tizimida hisobotlar tuzish ishlariga umumiy rahbarlik qilish bank bosh buxgalterlariga yuklanadi. Agar bosh buxgalter bo’lmasa, ya’ni mehnat ta’tilida, xizmat safarida yoki kasal bo’lsa, bank rahbarining buyrug’iga ko‘ra. uning muoviniga topshiriladi.Bankning buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish bilan bankning bosh buxgalter shug‘ullanadi. 5. Moliyaviy hisob ma’lumotlari Jamiyatda moliyaviy hisob ma’lumotlaridan juda keng miqyosda foydalaniladi. Ushbu foydalanuvchilar o’z navbatida uchta guruhga bo’linadi: • korxona boshqaruvchilari; • moliyaviy manfaatdor shaxslar; • moliyaviy manfaatdor bo’lmagan shaxslar. Demak, 1-guruh ichki foydalanuvchiga va 2, 3-guruhlar tashqi foydalanuvchiga bo’linadi. Tashqi foydalanuvchilarni asosan quyidagi ko’rsatkichlar qiziqtiradi: 1. Korxona aktivlari va passivlarining tuzilishi; 2. Korxonaning likvidligi; 3. O’zining va jalb qilingan kapitalning hissasi; 4. Aktivlarning aylanish tezligi; 5. Barcha aktivlar va realizatsiya qilingan mahsulotning rentabelligi; 6. Korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda; 7. To’langan dividendlarning hissasi (agar aktsionerlik kompaniyasi bo’lsa). Moliyaviy hisob kontseptsiyalari va uning asosida ishlab chiqarilayotgan qonun-qoidalar asosida xo’jalik sub’ektlarida moliyaviy hisobning yuritilishini bozor infrastrukturasiga mos elementlarini yaratish zarurligi sezilmoqda. Bu borada O’zbekistonda hisob tizimini bozor iqtisodiyotiga mos tarzda tashkil etish vazifalari oldimizga qo’yiladi. Bu vazifalar quyidagilardan iborat: • buxgalteriya hisobi bo’yicha amal qilinayotgan normativ aktlarni ishlab chiqarish va qayta ko’rib chiqish; • hisobning turli normativ aktlarida bir xillikni ta’minlash. Ularni bir-birini inkor etishiga va jarayonlarni to’la qamrab olganligiga ahamiyat berish; • buxgalterlik axborotini iste’mol qiluvchilarga to’liq, sifatli va davriy etkazib berish va uni o’qish yuzasidan yagona tilga o’tkazish. 7. Hisobot jarayoni: moliyaviy hisobotlar. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuniga muvofiq (16-modda), yillik moliyaviy hisobot quyidagi shakllardan iborat bo’ladi: • buxgalteriya balansi - 1-shakl; • moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot - 2-shakl; • asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot - 3-shakl; • pul oqimlari to’g’risida hisobot - 4-shakl; • xususiy kapital to’g’risida hisobot - 5-shakl; • debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida ma’lumotnoma - 2a-shakl; • izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. Moliyaviy hisobotlarning izohlari tushuntirish xati ko’rinishida muntazam ravishda taqdim etiladi.Moliyaviy hisobotlar uchun hisobot kuni hisobot davrining oxirgi kalendarkuni hisoblanadi. Sub’ektning yillik buxgalteriya balansi uchun hisobot kuni 31-dekabr hisoblanadi, moliyaviy natijalar to’g’risidagi yillik hisobot uchun hisobot davri 1- yanvardan 31- dekabrgacha bo’lgan davr hisoblanadi.Xo’jalik sub’ektining yillik moliyaviy hisoboti mulk shaklidan qat’iy nazar,to’liq nusxalarda foydalanuvchilarga hisobot yilidan keyingi yilning (1-BHMS, 62-63-band) 25- fevralgacha bo’lgan muddatda taqdim etiladi.Davriy (choraklik) hisobot tarkibi yillik hisobotdan hisobot shakllari sonining kamayishiga qarab farqlanadi. Choraklik moliyaviy hisobot hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuni tugagach, taqdim etiladi. Chunonchi, 1 yarim yil uchun moliyaviy hisobot shu yilning 25 iyulidan kechiktirmay taqdim qilinishi kerak. 8. Bank balansi va uning tuzilishi. Bankning buxgalteriya balansi - bank moliyaviy faoliyati natijalarini ko‘rsatuvchi buxgalteriya hisobotining asosiy shaklidir. Balans yordamida bank faoliyati tahlil qilinadi va nazorat olib boriladi. Banklarda balans har bir ish kuni bo‘yicha kunlik balans tuziladi. Balansning birinchi bo‘limi “AKTIVLAR” bo‘limi bo‘lib, o‘z ichiga bir qator asosiy hisobvaraqlarni birlashtiradi. Bank aktivlari naqd pullardan boshlab hisobga olinadi. Naqd pullarni hisobga olish uchun 10100 hisob raqami ajratilgan. Bu hisob raqam nomi “Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” bo‘lib, o‘z ichiga “Kassadagi naqd pullar”, “Naqd pullar zaxirasi”, “Yo‘ldagi naqd pullar”, “Valuta almashtirish shoxobchalaridagi naqd pullar”, “Bankomatlardagi naqd pullar”, “Bank binosidan tashqarida joylashgan kassalardagi naqd pullar” kabi bir qator subhisob varaqamlarni birlashtiradi. II bo‘lim «MAJBURIYATLAR» bo‘limi bo‘lib, bank balansining majburiyatlar bo‘limi depozitlardan boshlanadi. Depozit majburiyatlari muddati va uni qo‘ygan mijozning mulkchilik shakliga taalluqligicha tasniflanadi. Barcha depozitlar talab qilib olinguncha saqlanadigan, jamg‘armali va muddatsiz depozit turlariga bo‘linadi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar 20200 asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Unga o‘zi o‘z ichiga 20202- 20296 sub hisob raqamlar kiritiladi. Bu sub hisob raqamlar turli mulkchilik shakllariga tegishli bo‘lgan mijozlarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari bo‘yicha alohida tasniflanadi. Jamg‘armali va muddatli depozitlar ham xuddi shunday tasniflanib, ular bo‘yicha hisob 20400 va 20600 hisob raqamlarda . Bank balansining III bo‘limi «XUSUSIY KAPITAL» bo‘limidir. Ushbu bo‘lim o‘z ichiga 30300 - «Ustav kapitali», 30600 - «Qo‘shimcha kapital» va 30900 - «Zaxira kapitali» deb nomlangan asosiy hisob raqamlarini oladi. Bank daromadlarini hisobga olish uchun IV bo‘lim, ya’ni “DAROMADLAR” bo‘limi ajratilgan. “Daromadlar” bo‘limi o‘z ichiga bankning hisobot davridagi barcha daromadlarini oladi. Barcha foizli daromadlar 4020044900 hisob raqamlarda aks ettiriladi. Bank balansining V bo‘limi bu «XARAJATLAR» bo‘limidir. Bu bo‘limda hisobot davrida bankning barcha xarajatlari aks ettiriladigan hisob raqamlar ochilgan. Bankning depozit majburiyatlari bo‘yicha foizli xarajatlarining hisobi 50101-54902 balans hisob raqamlarida yuritiladi. Barcha xarajatlar majburiyatlarning turlari bo‘yicha tasniflangan. VI bo‘lim «KO‘ZDA TUTILMAGAN HOLATLAR BO‘YICHA HISOB RAQAMLAR» bo‘limidagi balansdan tashqari hisob raqamlar ham xuddi balans ichidagi hisob raqamlar kabi ikkiyoqlama yozuv asosida olib boriladi. Buning uchun hisob raqamlar rejasidagi har bir balansdan tashqarida joylashgan hisob raqam uchun kontr - hisob raqam biriktirib qo‘yilgan bo‘lib, ular buxgalteriya yozuvlarini amalga oshirish maqsadida ishlatiladi. 9. Tijorat banklarida buxgalteriya hisobining hisobvaraqalar rejasi, uning tuzilishi va asosiy boʼlimlari tavsifi. Hozirgi kunda amalda bo’lgan hisobvaraqlar rejasi olti bo’limdan iborat bo’lib, ulardan beshtasi balans ichidan hisobvaraqlarni o‘z ichiga oladi, oxirgi oltinchi bo’lim esa balansdan tashqari hisobvaraqlardan iborat. Bank aktivlari, passivlari, kapitali, daromadlari va xarajatlari bo‘yicha hisobvaraqlar alohida bo’limlarga kiritilgan, ya’ni: Barcha hisobvaraqlar shunday tartibda ishlab chiqilganki, bunda; - birinchidan, barcha hisobvaraqlarning asosiy va yordamchi kitoblarda joylashuvini osonlashtirish; - ikkinchidan, hisobvaraqlarni guruhlash va klassifikatsiya qilish; - uchinchidan, hisob ishlarini komputerlashtirish; - to‘rtinchidan, operatsiyalar bo‘yicha yozuvlarni bajarishni tezlashtirishni ta’minlash mumkinligi hisobga olingan. Rejadagi hisobvaraqlar Bosh daftar uchun beshta raqamdan iborat qilib kodlashtirilgan. Bank majburiyatlari “Talab qilib olinguncha saqlanadigan” (muddatsiz) depozitlardan boshlanadi: ya’ni,20200 - talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar, bunda: 2 - majburiyatlar kategoriyasini, 02 esa shu majburiyatlarga tegishli asosiy hisobvaraqni bildiradi. Ushbu asosiy hisobvaraq bir qancha yordamchi hisobvaraqlarni (subschyotlarni) o‘z ichiga oladi: - Hukumatning budjetdan tashqari mablag‘lari bo‘yicha talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari; - Respublika qaramog‘idagi budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘lari bo‘yicha muddatsiz depozitlari; - Mahalliy budjet qaramog‘idagi budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘lari bo‘yicha talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari; - Budjetdan tashqari fondlarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari; 20296 - boshqa talab qilib olinadigan depozitlar. 12. Ichki bank nazorati, uning turlari va ahamiyati. Bank operatsiyalari ichki nazorati - bank rahbariyati va barcha bank xodimlari tomonidan kunlik bank operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida ularning qonunchilikka mosligi, samaradorligi, yuqori malakada bajarilishi va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlash tizimi; Ichki nazorat ma’lum yoki aniq vaqt mobaynida amal qilinishi lozim bo’lgan tartib yoki qoida bo’lmasdan, balki u bankning barcha bo’g’inlarida kunlik bank operatsiyalarning boshlanishidan tortib tugagunga qadar doimiy yuritiladigan bank faoliyatining ajralmas qismidir. Ichki nazorat o’z navbatida dastlabki nazorat, joriy nazorat va yakuniy nazoratga bo’linadi.Ichki nazorat tizimi kerdit tashkiloti sifatida bank joriy holatini tahlil qilishda,banklarni taraqqiy toptirishda juda muhim element bo’lib, bank menejmentining ajralmas bo’lagi hsoblanadi. Ichki nazorat tizimi o’zida ichki nazoratning turli yo’nalishlari va bo’limlarini jamlaydi. Nazariy jihatdan bank ichki nazoratning bir qancha shakllarini mavjud; - Kredit tashkiloti faoliyatini tashkil etuvchi boshqaruv organlari tomonidan olib boriladigan nazorat. - Bank risklarini baholash va ularni boshqarish tizimining ish faoliyatini tekshirish. - Bank operatsiyalarini amalga oshirishda vakolatlar taqsimotini nazorat qilish. - Ma‘lumotlar oqimi va ularning xavfsizligini nazorat qilish. Yuqori boshqaruv organlari tomonidan olib boriladigan nazorat ichki nazorat siyosatini amalga oshirishning bir qismi sifatida bank Kengashi, shuningdek bank ijroiya organlari tomonidan o‘tkaziladigan chora-tadbirlar yig‘indisini o‘zida qamrab oladi. Tijorat banklarida ichki nazorat xizmati quyidagi muhim tamoyillar asosida shakllantiriladi: - Nazorat tadbirlarini o‘tkazish uchun bankning barcha bo‘linmalari va tashkiliy tuzilmalarning ochiqligi; - Bank faoliyatidagi risklarning doimiy nazoratini amalga oshirish; - Operatsiyalarning maqsadli bajarilishiga yagona shaxs javobgar bo‘lmasligi uchun xodimlarning lavozim majburiyatlari taqsimoti; - Har bir lavozimdagi shaxsni boshqa shaxsdan avval bajarilgan operatsiyalarga bog‘liq bo‘lmagan holda nazorat qilish; - Bank aktivlariga va hujjatlariga bo‘lgan jismoniy ruxsatni doimiy nazorat qilish. Bank ichki nazorat tizimi uni joriy qilish bilan bog‘liq hujjatlarga muofiq ravishda boshqaruv organlari tomonidan tashkil etiladi. Ichki nazorat tizimining faoliyat yuritishi, muammolarni aniqlash va tahlil qilish jarayonini domiy nazorat qilish uchun bankda ichki nazorat xizmati joriy qilinadi. U Markaziy bank talablariga javob berishi va o‘z faoliyatini bank Ustavi hamda ichki nazorat to‘g‘risidagi Kengash tomonidan tasdiqlangan ichki tartibga asosan amalga oshirishi kerak. Ichki nazorat xizmatining xodimlar tarkibi bankning ko‘lami, u bajaradigan operatsiyalar murakkablik darajasiga bog‘liq holda boshqaruv tomonidan belgilanadi. 13. Buxgalteriya operasiyalarini dastlabki nazorat, joriy nazorat va yakuniy nazoratdan o’tkazish 14. Pul mablagʼlari va pul ekvivalentlari. Pul mablag’lari – kassadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar, shuningdek bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa sho’tidagi mablag’lar. Pul mablag’lari schyotlari bo’yicha muomalalarni amalga oshirish va rasmiylashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga, O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risida»ga qonunlariga hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banklar Boshqaruvi tomonidan 1998 yil 27-iyundagi 60 – sonli bayonnoma bilan tasdiqlangan Nizom asosida belgilab qo’yilgan.Buxgalteriya hisobi xalqaro biznes tili sifatida davlatning barcha qonunlarga bo’ysunishi, rivojlanish manfaatlarida xizmat qilishi va barcha uning foydalanuvchilari uchun zarur ma’lumotlarni etkazib berishi zarur. 15.Ҳужжатлар ҳақида тушунча ва уларнинг турлари. Ҳисобга олиниши керак бўлган ҳар бир оператсия ҳақидаги маълумотни ўз ичига жамлаган ва оператсиянинг қонунийлигини тасдиқловчи ҳужжатлар мажмуасига ҳужжатлаштириш деб айтилади. Ҳужжатлардаги оператсиянинг мазмуни, уни ҳисобга олиш учун керак бўлган барча белгилар ҳужжатларнинг реквизитлари ёки кўрсаткичлари дейилади.Ҳужжатлар ва корхоналарда бухгалтерия ҳисобини олиб бориш ҳақидаги Низом га мувофиқ барча ҳужжатлар учун мажбурий бўлган реквизитлар ўрнатилган. Ҳужжатларнинг асосий ревизитлари қуйидагилар: 1. Ҳужжатнинг тўлиқ номи (масалан: тўлов талабномаси, тўлов топшириғи). 2. Ҳужжатнинг тўлдириш муддати ва унинг рақами. 3. Маҳсулот сотувчи ва маҳсулот олувчи корхоналарнинг то ълиқ номи. 4. Шу корхона ва ташкилотларнинг банкдаги ҳисоб рақамлари. 5. Уларга хизмат кўрсатувчи банкларнинг ном и, уларнинг коди. 6. Оператсиянинг мазмуни. 7. Тўланадиган сумма (рақамлар ва ҳарфлар билан). 8. Раҳбар шахсларнинг имзолари ва корхонанинг муҳри. Ҳар бир ҳужжат хатосиз, ёзув машинкаларида бир йўла бир неча нусхада тоидирилиши ёки компютерда терилиши керак. Касса оператсиялари бўйича ишлатиладиган ҳужжатлар бундан мустасно, бундай ҳужжатлар қўлда,ручкалар ёрдамида тўлдирилади. Банкда ишлатиладиган барча ҳужжатларни биз шартли равишда 2 қисмга бўламиз: 1. Корхоналар томонидан расмийлаштириладиган ҳужжатлар; 2. Банклар томонидан расмийлаштириладиган ҳужжатлар. Ҳужжатларнинг асосий қисми корхона ва ташкилотлар томонидан расмийлаштирилиб, банкларга топширилади. Корхона ва ташкилотлар томонидан тўлдириладиган ҳужжатларга асосан нақд пулсиз ҳисобкитоб билан боғлиқ бўлган ҳужжатлар: тўлов талабномаси, тўлов топшириқномаси, тўлов талабномасининг рўйхати, чеклар рўйхати, касса оператсиялари бўйича эса пул топшириш ҳақидаги ҳужжат (эълон) пул чеки кабилар киради. Ҳар бир ҳужжатларга корхона раҳбари ва бухгалтелининг имзолари қўйилиб, улар муҳр билан тасдиқланган бўлиши лозим. Бу ҳужжатлар банкларга корхонанинг маълум хизматчиси томонидан махсус ажратиб қўйилаган қутиларга солиб қўйиш йўли билан, ёки айнан шу корхонага хизмат кўрсатувчи масъул ижрочига бериш йўли билан топширилади. Бундан ташқари, бажариладиган оператсияларнинг мазмунига кўра банк оператсиялари бўйича барча ҳужжатлами 3 гуруҳга бо`лиш мумкин: 1. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларда ишлатиладиган ҳужжатлар. 2. Нақд пул билан боғлиқ бўлган касса ҳужжатлари. 3. Балансдан ташқаридаги ҳисобварақлар бўйича ҳужжатлар. Банк орқали оладиган оператсияларининг бир қисми нақд пул иштирокида амалга оширилади. Бу - банкнинг кирим касса оператсиялари ва чиқим касса оператсияларидир. 16.Банк муассасаларида иш куни. Банкларда иш куни ва ҳужжатлар айланишини ташкил этиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Марказий банки том онидан асосий талаблар ишлаб чиқилган бўлиб, улар « Ўзбекистон Республикаси банкларида бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи бўйича» 61-сонли йўриқномада ўз ифодасини топган. Йўриқномада кўрсатилган талабномалар қуйидагилардир: — оператсия куни давомида, яъни иш кунининг биринчи яннида банкка келиб тушган барча ҳисоб-китоб, пул ҳужжатлари шу куннинг ўзида қабул қилиниши,расмийлаштирилиши ва бухгалтерия ҳисоби варақларида қайд этилиши керак. Оператсия куни тугагандан кейин банкка келиб тушган барча ҳужжатлар, қоида тариқасида келаси иш кунида мижозларнинг ҳисобварақларига киритилади; — шахсий компютерлар ёрдамида файлларга ишлов бериш тартиби ва уларни Ҳисоб Марказига жўнатиш вақти 1998-йил 25-апрелдаги 6- баённома билан Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви томонидан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси банклари ўртасида электрон тўловлар тизими бўйича ҳисоб-китоблар юритиш тўғрисида Низом ҳамда унга киритилган қўшимча ва ўзгартишлар асосида амалга оширилиши лозим. — оператсияларни сифатли ўтказилишини тартибга солиб туриш учун ҳар бир банк бўлимида доимий равишда банкка катта миқдорда ҳисобкитоб ва пул ҳужжатларини тақдим этувчи асосий мижозлардан ҳужжатлар қабул қилиш қатъий графикларини тузиш лозим; — оператсия куни давомида мижозлардан барча ҳужжатларни бевосита бухгалтерия ходимларининг ўзлари қабул қилиб оладилар. Оператсия куни тугагандан сўнг, яъни куннинг иккинчи ярмида ҳужжатлар банкка махсус қутилар орқали топширилади. Улардаги ҳужжатлар ҳар соатда олиб турилиши керак. — барча ҳисоб-китоб ва пул ҳужжатларидан ўтказилиши лозим бўлган суммалар, жумладан, бюджетга ажратмалар, иш ҳақи ва шунга тенглаштирилган нақд пул тўловлари мижознинг «Талаб қилиб олинадиган» депозит бўйича ҳисобварағида етарли пул маблағлари бўлган тақдирда, яъни шу ҳисобварақдаги маблағлар чегарасида тўланади. Юқорида санаб ўтилган талабларни ҳисобга олган ҳолда, ҳар бир банкда мижозларга хизмат кўрсатиш ҳам да ҳужжатлар айланиш графиги белгилаб қўйилади. Унда хўжалик юритувчи субектларга ҳисоб-китоб ва касса хизматларини кўрсатишнинг аниқ вақти ҳамда уларга ишлов берувчи участкалардан ўтадиган вақти кўрсатилади. Мижозларга хизмат кўрсатиш ва хизм атлар айланиши графигини банк раҳбари тасдиқлайди. 17.Банкларда бухгалтерия ҳужжатларини сақлаш тартиби. Банклар орқали ўтказиладиган ҳар бир оператсия маълум бир ҳужжатлар орқали расмийлаштирилар экан, ушбу бухгалтерия ҳужжатлари банкларда йўқотилимай сақланиши таъминланиши керак. Бухгалтерия ҳужжатларини сақлаш юзасидан белгиланган тартибга риоя этилиши ҳамда бу ишлар тўғри ташкил этилиши учун жавобгарлик банк раҳбари ва бош бухгалтер зиммасига юклатилади. Улар ўз ходимларига ҳужжатлами сақлаш бўйича йўл-йўриқ берадилар, зарур бўлган ҳолларда уларни бехатар жойларга олиб чиқиш тартиби ва навбатини белгилайдилар.Банкларда оператсия тугагандан сўнг барча ҳужжатлар «Тижорат банки бўлимларида, ҳудудий бошқармалар ва бош тижорат банкларида ахборотни ҳимоялаш ва мансабдор шахсларнинг ахборот бут сақланиши учун жавобгарлиги тўғрисида»ги қоидаларга асосан архивланади.Ҳужжатларни тайёрлаш топширилган ходим иловаси бор кирим-чиқим ордерларида бу иловалар қанча деб ёзилгани ва уларнинг ҳақиқатдан ҳам мавжудлигини синчиклаб текшириб чиқиши зарур. Оператсиялар тугаган кун ҳужжатлари эртанги кундан кечиктирмай брошура ҳолига келтирилиши лозим.Бирор сабаб билан тикилмаган ҳужжатлар албатта сейфларда сақланиши шарт. Юқорида айтиб ўтганим издек, баъзи узоқ вақт сақланадиган ҳужжатлар,шунингдек, банк ичидаги оператсияларга тааллуқли ҳужжатлар алоҳида брошураланади. Бундай ҳужжатларга қуйидаги оператсиялар бўйича расмийлаштириладиган ҳужжатлар киради: — аҳоли ва ҳарбий хизматчилар омонатлари бўйича; — қимматбаҳо металлар ва хорижий валута билан бажариладиган, ҳамда хорижий валутадаги ҳисоб-китоблар юзасидан оператсиялар бўйича; — якка тартибда уй-жой қурилиш учун ссуда ва жисмоний шахсларга бошқа мақсадлар учун бериладиган ссудалар бўйича; — банк асосий воситалари, кам баҳоли тез эскирувчи буюмлар, даромадлари ва харажатларига оид ва банкнинг бошқа ички хўжалик оператсиялари бўйича. Касса ҳужжатлари дастлабки икки гуруҳ ҳужжатлари сақланадиган папкаларга кирим-чиқим ҳужжатлари билан бирга кирим ва чиқим ордерлари ҳамда уларнинг барча иловалари, шунингдек, бошқа банклардан келган авизоларнинг асл нусхалари жойланади. Биринчи ва тўртинчи гуруҳ ҳужжатлар папкасига эса касса ҳужжатларининг асл нусхалари тикилади. Бу ҳужжатлар қоида тариқасида ҳар кунлиги ҳар куни алоҳида тайёрланиб борилади. Ҳужжатлар сони ва умумий суммаси муқовадагиларни тайёрлаган ходим, бош бухгалтер ёки унинг муовини имзолари билан, касса ҳужжатлари бўйича папкалар эса юқоридаги шахслар билан бирга кассирларнинг имзоси билан тасдиқланади. Оператсиялари кам бўлган банкларда тугаган йилга тегишли узоқ муддат сақланадиган ҳужжатлар раҳбар хоҳишига кўра, йил тугаганидан кейин брошуралашига рухсат этилади. Бундай ҳолларда йил тугагунича бу ҳужжатлар папкаларда тўплаб борилиши ва омборда ёки темир шкафларда бош бухгалтер жавобгарлигида саланиши лозим. Омбор ёки темир жавонларда қуйидаги ҳужжатлар сақланади: — тугаган йил учун йиллик ҳисоботнинг тегишли имзолар билан расмийлаштирилган нусхаси ҳамда сўнгги тугаган ой учун ойлик баланс ва унинг барча иловалари; — жорий ойнинг биринчи куни учун текширув қайдномалари; — охирги 1 йил (12 ой) учун касса ҳужжатлари; — аҳоли омонатлари бўйича амалдаги шахсий ҳисобварақлар; — жорий ой учун кирим-чиқим ҳужжатлари, бино-иншоотлари, хўжалик инвентарлари, кам баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар ҳисоби юритиладиган ҳисобварақлар бўйича дафтарлар. 18.Мижозларга депозит ҳисобварақлар очиш тартиби. Ҳар бир корхона, ташкилот ва муассасалар ўз фаолиятларини бошлашдан аввал тижорат банкларининг бирида депозит ҳисобварақларини очишлари лозим. Банк ҳисобварағи - банк ҳисобварағи шартономасини тузиш орқали банк мижоз ҳисобварағига келиб тушган пул маблағларини қабул қилиш ва шу ҳисобварағга киритиш, мижознинг ҳисобварағидаги тегишли маблағларини ўтказиш ҳамда ҳисобварақ бўйича бошқа оператсияларни бажариш тўғрисидаги фармойишларини бажариш вазифасини ўз зиммасига олиш натижасида банк билан мижоз ўртасида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлардир. Банк ҳисобварақлари қуйидаги турларга бўлинади: — талаб қилингунча сақланадиган (муддатсиз) депозит ҳисобварақлари; — жамғарма депозит ҳисобварақлари; — муддатли депозит ҳисобварақлари; — депозитларнинг бошқа турлари (аккредитивлар бўйича, муддатсиз, фоизсиз депозитлар), бўйича ҳисобварақлар; — ссуда ҳисобварақлари. Талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварағини очиш учун юридик шахслар қуйидаги ҳужжатлами банкка тақдим қилишлари лозим: — ҳисобварақ очиш учун 0505411010 шаклдаги ариза; — солиқ тўловчи рўйхат тартиб рақамини (идентификатсия рақами) егаллаганлиги тўғрисида солиқ назорати идораларининг билдириш хати; — имзолар ва муҳр изи намуналари туширилган варақча. Юридик шахс мақомга эга бўлмаган тадбиркорлар ҳисобварақ очиш учун қуйидаги ҳужжатлами тақдим қилишлари лозим: — ҳисобварақ очиш тўғрисида ариза; — давлат рўйхатидан ўтганлиги тўғрисида маълумотнома (патент); — имзолар ва муҳр изи намуналари туширилган варақча. 19.Чет эл валутасидаги депозит ҳисобварақларни очиш тартиби. Чет эл валутасидаги талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварақларини очиш учун резидент юридик шахслар банк муассасасига қуйидаги ҳужжатларни тақдим қилишлари лозим: — ҳисобварақ очиш учун ариза; — ташқи иқтисодий алоқалар вазирлигида рўйхатдан ўтказилганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нотариал тасдиқланган нусхаси; Агар резидент юридик шахс илгари бу банкда ҳисобварақ очмаган бўлса, у ҳолда қўшимча равишда қуйидаги ҳужжатлар тақдим қилиниши лозим: — Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисидаги ҳужжат; — солиқ тўловчининг рўйхатдан ўтиб, идентификатсия рақами олганлиги тўғрисидаги билдириш хати; — таъсис ҳужжатларининг нотариал тасдиқланган нусхаси; — имзолар ва муҳр изи намуналари қўйилган, нотариал тасдиқланган варақча; Чет эл валутасидаги талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварақлардан норезидент юридик шахслари ҳам фойдаланиши мумкин. Қуйидаги норезидент юридик шахслар талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварақлар очишлари мумкин: — Ўзбекистон Республикасидан ташқарида жойлашган, чет давлатларнинг қонунларига мувофиқ ташкил этилган, жумладан, Ўзбекистон Республикаси ташкилотлари иштирокида очилган ташкилотларга; — Ўзбекистон Республикасида жойлашган хорижий дипломатик, савдо ва бошқа расмий ваколатхоналарга, дипломатик имтиёзлардан фойдаланувчи халқаро ташкилотларга; — Ўзбекистон Республикасида жойлашган бошқа хорижий ташкилот ва фирмаларнинг хўжалик ва тижорат фаолияти билан шуғулланмайдиган ваколатхоналарига. Чет эл валутасида жамғарма ёки муддатли депозит ҳисобварақ очишда миллий «сўм»да жамғарма ва муддатли депозит ҳисобварақ очиш тартиби сақлаб қолинади. 20.Ҳисобварақларнинг қайта расмийлаштирилиши ва ёпилиши. Турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган корхоналар ўз фаолиятлари жараёнида қайта ташкил этилиши яъни қўшиб олиниши, бўлиниши ёки бирор корхонадан ажралиб чиқиши мумкин. Шу муносабат билан мижоз қайта рўйхатдан ўтказилаётганда банка янги ташкил этилган пайтдаги каби ҳужжатларни тақдим этади.Корхонанинг қайта ташкил этиш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда номи ўзгарадиган бўлса, ёки корхонанинг бўйсуниши ўзгарганда банкка ҳисобварақ эгасининг ўзгаришлар тўғрисидаги аризаси ва тегишли ташкилот қарорининг бир нусхаси топширилади. Корхона фаолиятининг характери ўзгарганда ёки унинг Низомига бирор бошқа ўгаришлар киритилганида янги Низомнинг нусхаси тақдим қилинади. Бу ҳужжатлар қайта номланиши корхона бошқа ташкилот ихтиёрига ўтказилиши ва бошқа сабабларга кўра қайта рўйхатдан ўтказилган кундан бошлаб бир хафта ичида банкка топширилади. Бундай ҳолларда ҳисобварақ эгасининг имзолар ва муҳр намунаси туширилган варақчалар ҳам янгиланиши лозим бўлади. Баъзан шундай ҳоллар ҳам бўладики, юридик шахснинг номи ўзгариши ёки бўйсунишнинг ўзгариши Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари асосида юз бериши мумкин. Бу ҳолда банк муассасаси мижозларнинг ҳисобварақларини қайта расмийлаштиришни ўз фармойиши асосида амалга оширади. Ҳисобварақни ёпиш учун корхона ўз банкига қуйидаги ҳужжатларни тақдим этиши лозим: — корхона раҳбарининг хати ёки аризаси; — тегишли солиқ идораларининг розилиги (яъни асосий ҳисобварақ бошқа банкка ўтказилаётганда хўжалик юритувчи субект буджет олдида мажбуриятлари йўқлиги тўғрисида солиқ органларидан берилган маълумотни тақдим этишлари лозим); — корхона янгидан танлаган банкнинг ушбу корхонанинг ўз муддатида тўланмаган ҳужжатлари билан қабул қилишига розилиги. Ҳисобварақни ёпаётган банк мижознинг фармойишига кўра, ҳисобварақдаги маблағлар қолдиғини ҳисобварақ очаётган банка ўтказиб беради. Ҳисобварақ очаётган банк ўзида мижозга ҳисобварақ очиб аввалги банкдан келган маблағларни ўтказиб қўяди. Мижозларнинг ҳисобварақлари қуйидаги ҳолларда ёпилади: — ҳисобварақ эгасининг аризасига кўра; — корхонани ташкил этган юқори ташкилот қарорига кўра; — корхона тугатилганда; — банк талаби билан. Агар корхона шартномада кўрсатилган минимал миқдорда ҳисобварақда пул маблағларини ушлаб турмаса ва бу ҳақда банк томонидан огоҳлантирилгандан сўнг, бир ой ичида белгиланган суммага етказилмаса банк мижоз ҳисобварағини ёпиши мумкин. Шу билан биргаликда агар шартномада бошқа муддат кўрсатилмаган бўлсаҳисобварақ бўйича 3 ой давомида оператсиялар ўтказилмаса ҳам банк ҳисобварақни ёпиши мумкин. 21.Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг мазмуни. Нақд пулсиз ҳисоб -китоблар деганда, корхона ва ташкилотларнинг товар айирбошлаш, хизмат кўрсатиш ва товарсиз оператсиялар бўйича бир-бирига бўлган талаб ва мажбуриятларни нақд пул ишлатмасдан пул маблағарини бир ҳисобварақдан иккинчи ҳисоб варақга ўтказиш орқали амалга оширилиши тушунилади. Нақд пулсиз пул айланиши ялпи ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида содир бўладиган муносабатларини ўзида акс эттиришига кўра икки қисмга бўлинади: 1. Товар оператсиялари бўйича пул айланиши. 2. Молиявий мажбуриятлар бўйича пул айланиши. Биринчи гуруҳга товарларни сотиш, хизматлар кўрсатиш ва капитал қурилиш жараёнидаги ҳисоб-китобларни акс эттирувчи пул айланиши киради. Иккинчи, молиявий мажбуриятлар, гуруҳига эса бюджетга тўловлар, яъни фойдадан тўланадиган солиқ, қўшилган қиймат солиғи ва бошқа мажбурий тўловлар ҳам да бюджетдан ташқари фондлар, банк ссудаларини қайтарилиши, кредит учун фоизларнинг тўланиши, суғурта компаниялари билан ҳисоб-китоблар киради. Нақд пулсиз айланиш пулли муносабатлар иштирокчиларининг жойлашувига қараб бир шаҳар ичидаги ва шаҳарлараро пул айланишига бўлинади. Бир шаҳар ичидаги пул айланиши бир ҳисоб марказига қарашли банклар ўртасидаги ҳисоб-китоблар мажмуйини билдиради.Шаҳарлараро пул айланиши эса турли ҳисоб марказларига қарашли банклар ўртасида амалга ошириладиган ҳисоб-китоблар йиғиндисидир.Лекин республикамизда банк тизимининг ривожланиши, «електрон тўловлар» тизимига ўтиш асосида ҳисоб-китобларнинг тезлиги ва сифатининг ошиши натижасида ҳисоб-китобларда иштирок этувчи субектларнинг жойлашувига қараб иккига бўлиш мақсадга мувофиқ бўлмай қолди. Чунки ҳисоб-китобларда қатнашувчи субектлар қайси ҳудудда жойлашганидан қатъий назар, тўловлар бир неча соатда, ҳаттоки бир неча дақиқада ўтказилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил этишда бир қатор тамойилларга асосланилади. Бу тамойиллар қуйидагилардир: 1.Ҳар бир хўжалик субекти ўз пул маблағарини банкларда очилган депозит ҳисобварақларда сақлашлари лозим. Корхона ва ташкилотлар ўзаро ҳисоб-китобларини бевосита банкдаги ҳисобварақлар орқали амалга оширишлари шарт. Қайси банкда ҳисобварақ очишни мижозларнинг ўзлари танлайдилар. 2.Ҳисоб-китоблар тўловчининг розилиги билан ёки унинг топшириғига асосан депозит ҳисобварақдаги маблағ эвазига амалга оширилади. Корхона банк кредитидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлса, тўловлар банк кредити ҳисобидан ҳам амалга оширилиши мумкин. 3.Тўловлар белгиланган тўловлар кетма-кетлиги асосида бажарилади. 4.Хўжалик юритувчи субектлар ҳисоб-китоб шаклларини мустақил танлашлари ва уни шартнома орқали мустаҳкамлаб қўйишлари мумкин. 5.Товар етказиб берувчи корхона хисобварақага пул маблағари м азкур маблағарининг мол сотиб олувчи корхона хисобварақадан ўчирилгандан сўнг ўтказиб берилади. 6.Тўловни кафолатлаш мақсадида, етказиб берилиши лозим бўлган товар ёки кўрсатилиши лозим бўлган хизмат қийматининг 15 фоизи олдиндан тўлангандан сўнггина товарлар жўнатилади ёки хизматлар кўрсатилади. 22.Тўлов топшириқномалари бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг ҳисоби ва расмийлаштирилиши. Тўлов топшириғида қуйидаги реквизитлар кўрсатилиши лозим: а) тўлов топшириғининг номи ва рақами; б) тўлов топшириғи тўлдирилган сана, яъни кун, ой ва йил; в) тўловчининг номи, тўловчи банкининг номи ва коди; г) тўловчининг ҳисобварақ рақами ва идентификасия коди; д) маблағларни олувчи корхона номи, унга хизмат кўрсатувчи банк номи ва коди; е) маблағ олувчининг ҳисобварақ рақами; ж) тўловларнинг суммаси рақам ва ёзувларда кўрсатилади; з) тўловнинг мақсади. Тўлов топшириғининг барча реквизитлари тўлдирилгандан сўнг, топшириқноманинг алоҳида ажратилган пастки қисмига тўловчи корхона раҳбари ва бош бухгалтерининг имзоси ҳамда муҳр изи қўйилади. Ушбу муҳр ва имзолар тўлов топшириғининг фақат биринчи асл нусхасига қўйилади. Агар маблағларни олувчи корхона бошқа банк хизматидан фойдаланадиган бўлса, у ҳолда тўловчи банкидан вакиллик хисобварақа орқали ўтказилади. Бундай ҳолни қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали кўриш мумкин: Дебет 20210 «Давлат тасарруфидаги корхонанинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозити». Кредит 10301 «Тижорат банкининг вакиллик ҳисобварағи». ёки 16103 23.Тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг расмийлаштирилиши ва ҳисобга олиниши. Тўлов талабномаси - бу маҳсулот етказиб берувчи ва маблағ олувчиларнинг белгиланган суммани тўловчи банк орқали тўлаши тўғрисидаги талабномани ўз ичига олган ҳисоб-китоб ҳужжатидир. Тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китоблар «аксепт» шаклидаги ҳисобкитоблар ҳам деб юритилади. Ҳисоб-китобларнинг аксепт, яъни тўлов талабномалари орқали ўтказиладиган шаклида ишлатиладиган асосий ҳужжат бу – тўлов талабномасидир.Тўлов талабномалари маҳсулот етказиб берувчи томонидан белгиланган № 0505411001-шаклдаги бланкаларда банка тақдим этилади. Тўлов талабномалари қуйидаги ҳолларда ишлатилиши мумкин: а) юклаб жўнатилган товарлар учун; б) бажарилган ишлар учун; д) кўрсатилган хизматлар учун; е) амалдаги қонунчиликда, меъёрий ҳужжатлар ёки шартномада кўзда тутилган бошқа тўловлар учун. Тўлов талабномасида маҳсулот етказиб берувчи томонидан талабнома рақами, уни тўлдирилган сана, шу корхона номи, унинг ҳисобварақ рақами, хизмат кўрсатувчи банк номи, банкининг коди, тўловчи корхонанинг номи, унинг банкдаги ҳисобварақ рақами, тўловчига хизмат кўрсатувчи банк номи ва коди, тўлов суммаси ва тўлов мақсади кўрсатилади. Ҳужжатларда кўрсатилиши лозим бўлган умумий реквизитлардан ташқари тўлов талабномасида қуйидагилар кўрсатилиши лозим: а) шартнома санаси ва рақами; б) маҳсулотларни юклаб жўнатиш санаси ва товар-транспорт ёки қабул қилиш, топшириш ҳужжатлари ва транспорт тури, товарлар почта ва телекомуникатсия агентлиги орқали жўнатилганда эса — почта квитансияларининг рақами. Tўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китобларни расмийлаштириш ва ҳисобга олиш ишларини 3 босқичга бўлиб кўриб чиқамиз: 1-босқич. Маҳсулот етказиб берувчи банкида тўлов талабномасини инкассога қабул қилиниши. 2-босқич. Маҳсулот олувчи банкида тўлов талабномаларини тўлаш бўйича оператсиялари. 3-босқич. Маҳсулот етказиб берувчи банкида тўловни қабул қилиш бўйича оператсиялар. 24.Аккредитивлар бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг ҳисобга олиниши ва расмийлаштирилиши. Аккредитив - мижознинг топшириғига кўра шартнома бўйича унинг контрогенти фойдасига берилаётган банкининг шартли пул мажбуриятидир. Унга кўра акредитив очган банк маҳсулот етказиб берувчига тўловни бажариши ёки бошқа банклар томонидан аккредитивда кўзда тутилган ҳужжатлар тақдим қилинганда ва аккредитивнинг бошқа шартлари бажарилганда уларга бу тўловларни бажариш учун ваколат бериши мумкин.Аккредитив сўзининг ўзи лотин тилидан олинган бўлиб, «ишончли»деган маънони билдиради. Аккредитив фақат бир таъминотчи билан ҳисоб-китоб қилишга мўлжалланган бўлиши мумкин. Аккредитивнинг муддати ва ҳисобкитоб қилиш тартиби томонлар ўртасида тузиладиган шартномада белгиланади. Шартномада: — эмитент-банкнинг номи; — аккредитив тури, уни бажариш муддати ва бажариш усуллари; — мол етказиб берувчининг аккредитив бўйича маблағ олиши учун тақдим қилинадиган ҳужжатлар рўйхати ва уларнинг аниқ тавсифи; — товарларни жўнатгандан кейин ҳужжатларни тақдим қилиш муддати; — мол етказиб берувчи ва олувчи томонлар номи, уларнинг юридик манзиллари; — бажарувчи банк номи ва бошқалар кўрсатилади. Аккредитив очиш учун харидор ўз банкига - банк эмитентга аккредитивларни очиш тўғрисидаги аризани 2 нусхада тақдим этади. 25.Инкассо топшириқномалари бўйича оператсияларнинг ҳисоби ва расмийлаштирилиши. Инкассо топшириқномаси - ушбу топшириқномани берган банк мижозининг банк-емитентга тўловчининг ҳисобварағидан сўззсиз тартибда маблағларни ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги талабидир. Инкассо топшириқлари қуйидаги ҳолларда ҳисоб-китоблар учун тақдим этилади: — биринчидан, ўз вақтида тўланмаган солиқларни ундириш учун; — иккинчидан, давлат буджетига ўтказиладиган солиқдан ташқари тўловлар,жумладан, пенялар, жарималарни ундириб олиш тўғрисидаги солиқ органларининг фармойишига кўра; — учинчидан, буджетдан ташқари фондлардан тўловларни ундириб олишда,агар бу қонуний ҳужжатларда кўзда тутилган бўлса; — тўртинчидан, божхона органларининг қарорига кўра ўз вақтида тўланмаган божхона тўловларини ундириш учун. Хўжалик юритувчи субектлар фойдасига маблағларни ҳисобидан чиқариш бўйича ҳужжатлар Қонунда белгиланган муддатдан ўттказиб тақдим этилган бўлса, банк бўлимлари ушбу ҳужжатларни инкассо учун қабул қилмайдилар. Ижро ҳужжатларининг бажарилиш муддатлари қуйидагича белгиланган: — судлар томонидан берилган ижро варақлари бўйича —3 йил; — ижро устхатлари бўйича, агар қонунчилик томонидан бошқа муддат кўрсатилмаган бўлса —3 йил; — иқтисодий судларининг ижро варақалари бўйича—6 ой; — иқтисодий судининг судяси томонидан берилган суд буйруғи бўйича ундириб олиш, буйруқ берилган кундан бошлаб— 10 кун муддат давомида амалга оширилади. Агар ҳар икки томонга битта банк бўлими хизмат кўрсатса, инкассо топшириқномасини тўлаш қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали бажарилади: Дебет «Тўловчи корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган депозит» хисобварақа. Кредит «Ундирувчининг талаб қилингунча сақланадиган депозит» ҳисобварағи. Инкассо топшириқномасининг алоҳида нусхалари қуйидагича ишлатилади: — биринчи нусха тўловлар амалга оширилгандан кейин банк масъул ижрочиси томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак муҳри изи туширилган ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда банкнинг кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади ва белгиланган тартибда сақланади; — иккинчи нусхаси ижро ҳужжатлари билан биргаликда тўловчининг ҳисобварағига илова сифатида масъул ижрочи томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, қабул қилиш санаси кўрсатилган ва банкнинг муҳр изи туширилган ҳолда тўловчига берилади; — учинчи нусхаси банк бўлимининг тўртбурчак муҳр изи туширилган, масъул ижрочининг имзоси, тўлов амалга оширилган сана, қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда тўловни олувчининг ўзига инкассо топшириқномасининг ижро учун банк томонидан қабул қилинганлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида қайтарилади. 26.Чеклар билан ҳисоб-китоб қилиш тартиби, расмийлаштирилиши ва ҳисоби Xисоб-китоб чеки - бу ҳисобварақ эгаси (чек берувчи) ўз ҳисобварағидан олувчининг (чек эгаси) хисобварақага чекда кўрсатилган суммадан маблагларни ўттказиб бериш учун банкининг махсус бланкасида банкка берган топшириғидир. Чек бланкалари типографик йўл билан тижорат банклари буюртмасига кўра уларнинг фаолияти учун етарли бўлган миқдорда тайёрланади. Бунда чеклар белгиланган намунадаги 0505411005-шаклда ҳар бир банк учун алоҳида бўлган банк номи ва фирма белгисидан ташқари барча зарурий реквизитларга эга бўлиши шарт. Ҳисоб-китоб чекларини ёзиб беришда уларнинг бошланғич суммасини тижорат банклари томонидан мустақил равишда аниқланиб, юқори суммаси Республика Марказий банки томонидан белгиланади. Чекнинг амал қилиш муддати эса тижорат банклари томонидан мустақил белгиланади. Чеклар омонат қўйувчи жисмоний шахснинг депозит ҳисобварағида сақланаётган маблағлар ҳисобига ёки топширилган нақд пул суммасига берилади. Ҳисоб-китоб чеки 2 қисмдан иборат: — биринчи қисми ҳисоб-китоб чеки; — иккинчи қисми корешок. Чекнинг корешоги чекнинг биринчи қисмида кўрсатилган суммаларини тасдиқлаш учун белгиланган назорат рақамларини ўз ичига олади. Банк ходими ҳисоб чекини беришда қуйидаги реквизитларни тўллдириб бериши лозим: — чек берилган сана; — чек бўйича тўланиши лозим бўлган суммани рақамлар ва сўз билан; — ҳисоб-китоб чекига номи ёзиб берилаётган шахснинг фамилияси, исми,отасининг исми; — унинг паспортининг серияси ва рақами; — чек берувчининг депозит хисобварақа рақами; — чек берган банк бўлимининг номи ва коди; — чекнинг амал қилиш муддати. Кўрсатиб ўтилган барча реквизитлар тўлдирилган сўнг, банкнинг масъул ходими ҳисоб-китоб чеки ва корешокга имзо қўяди ва ҳисобкитоб чекининг кесиш чизиғида қолган сонлар ҳисоб-китоб чеки суммасига мос келиши учун ҳисоб-китоб чеки назорат сонлар ҳосиласи бўйича корешокни ажратади ҳамда муҳр билан мустаҳкам лайди. Банк чек берганда жисмоний шахснинг аризасига кўра чекнинг суммасига 20206 «Жисмоний шахсларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлари» алоҳида хисобварақани очади ва тўловлар мана шу ҳисоб варағдан амалга оширилади. 27.Пластик карточкалари бўйича операцияларнинг ташкил этилиши. Пластик карточкалар банк томонидан чиқарилган тўлов воситаси бўлиб, карточка эгасининг тегишли банкдаги ҳисоб рақамида маблағ борлигига гувоҳлик берувчи ва нақд пул тўланмасдан товарлар, иш ва хизматларни сотиб олиш ҳуқуқини ўзида акс эттиради. Пластик карточкалар жисмоний шахслар, юридик шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар бир томондан ва маҳсулотни реализация қилувчи,ишни бажарувчи ёки хизматларни кўрсатувчи юридик шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар иккинчи томондан туриб ўзаро нақд пулсиз ҳисобкитобларда, шунингдек, нақд пул берадиган шохобчалардан ва банкоматлардан нақд пул маблағларини олишда қўлланилади.Ваколатли банклар халқаро пластик карточкаларни муомалага чиқариш ва уларга хизмат кўрсатишлари мумкин, бунда улар халқаро тўлов тизимлари билан тузилган шартномаларга мувофиқ операцияларни ўтказиш қоидаларига ва “Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисида”ги Низомга амал керак бўлади. Тегишлилигига кўра пластик карточкалар шахсий, оилавий ва коорпоратив турларига бўлинади: Шахсий карточка – бу жисмоний шахсга берилган пластик карточка; Оилавий карточка – бу фойдаланувчига шахсий карточка ушловчининг ишончномасига асосан берилган пластик карточка; Корпратив карточка – бу юридик шахслар ва юридик шахсни ташкил етмаган якка тартибдаги тадбиркорларга хизмат кўрсатишга берилган пластик карточка. Корпoратив карточкалардан иш ҳақи ва бошқа ижтимоий тусдаги тўловларни тўлаш, шунингдек, нақд пул маблағларини тўлашда фойдаланиш маън қилинади. Ҳаракатланиш режимига кўра пластик карточкалар қуйидаги турларга бўлинади: •Дебет – улардан фойдаланиш уни ушловчига эмитент ва мижоз ўртасидаги шартнома шартларига биноан унинг карточка счётида мавжуд бўлган пул воситаларидан товарларга, ишларга ва хизматларга ҳақ тўлашда фойдаланиш ва ёки нақд пул воситаларини (корпаратив карточкалардан ташқари) олиш имкониятини берадиган карточка; •Кредит – ундан фойдаланиш уни ушловчи эмитент билан тузилган шартномага асосан, товарлар, ишлар, хизматларга ҳақ тўлаш ва ёки нақд пул воситаларини олиш учун (корпоратив карточкалардан ташқари) эмитент томонидан берилган кредит линияси ҳажмида операцияларни амалга ошириш имконини берадиган карточка; Электрон ҳамён – жисмоний шахснинг карточкаси бўлиб, ундан фойдаланиш уни ушловчи товарлар, ишлар, хизматларга ҳақ тўлаш ва ёки пластик карточкадаги қолдиқ маблағлари чегарасида нақд пул маблағларини олишни амалга ошириш имкониятини беради. Пластик карточкалар бўйича операцияларнинг ҳисоби 22618 ва 22620 -ҳисобварақларда ҳисобга олиб борилади. 22618 - Жисмоний шахсларнинг пластик карточкалари бўйича мажбуриятлари 22620 - Коорпоратив пластик карточкалар бўйича мажбуриятлар платик карточкалар орқали операцияларни амалга ошириш учун турли асбобускуналар, яъни банккомат, терминаллар керак бўлади. Улар ҳисоби қуйидаги ҳисобварақаларда олиб борилади: 16541 - Тўлов карточкалари билан ҳисоб-китобларни амалга ошириш ускуналари 16543 - Тўлов карточкалари билан ҳисоб-китобларни амалга ошириш ускуналарининг йиғилган эскириш суммаси (контр-актив) 28.Депозит операциялари ҳисобининг ташкил этилиши. “Депозит” сўзи лотинча “depozitium” – “сақлашга топширилган буюм” маъносини, “сиёсат” сўзи грекча “политик” сўзидан олинган бўлиб, “давлатни бошқариш саънати” маъносини англатар экан. Депозит мижозларнинг банкка вақтинча фойдаланиш учун берган маблағлари бўйича банк ва мижоз ўртасида вужудга келадиган муносабатларни акс эттиради. Пул қўювчилар тоифасидан келиб чиққан ҳолда депозитлар қуйидагиларга бўлинади: - юридик шахслар (корхоналар, ташкилотлар) қўйилмалари; - жисмоний шахслар қўйилмалари; Тижорат банкларининг депозит сиёатини ишлаб чиқиш, биринчи навбатда, депозит сиёсатининг умумий ва хусусий мезонларини аниқлаб олишни тақозо қилади. Бунда асосий эътибор умумий мезонларни белгилаб олишга каратилади. Депозит операциялари тижорат банкларининг депозит сиёсатини амалга ошириш орқали таъминланади, яъни: - депозит операциялари банк даромадининг ошишга ёки келажакда даромад олишга шароит яратиши керак; - банк балансининг ликвидлилигини сақлаш мақсадида депозит сиёсатини амалга ошириш керак; - депозит операцияларини амалга оширишда муддатли қўйилмаларга эътибор қаратиш лозим; - депозитларни жалб килиш ва уларни вақтида қайтариб бериш билан боғлик банк хизматларини ривожлантириш чораларини кўриш зарур ва бошқалар. 29.Талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар ҳисоби. Талаб қилиб олингунча сақланадиган омонатлар омонатчиларнинг талаб қилиниши биланоқ бериладиган омонатлардир. Банк пластик карталаридаги маблағлар талаб қилиб олингунча сақланадиган омонатлар ҳисобланиб, уларнинг ҳаракати алоҳида қонун ҳужжатларига мувофиқ тартиб га солинади.Агар талаб қилиб олингунча депозитлар нақдсиз кўринишдаги маблағ тушса, мижоз топшириғига асосан унинг талаб қилиб депозит ҳисобварағидан ўтказилади. Дебет -10301 «Марказий банкдаги ҳисобварағи -Ностро» вакиллик хисобарнинг талаб қилиб сақланадиган депозитлар> Кредит 20206 Жисмоний шахсларнинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлари» Кредил 20606-«Жисмоний шахсларнинг муддатли депозитлари». 4. Хусусий қилиб олингунча депозит муддатга олинган сўндирди. Дебет 20208-«Хусусий талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлари» Кредит 12700 “Кредит корхнналарга берилган қисқа муддатли кредитлар. Банк омонати муайян мақсадга йўналтириладиган шартлар асосида жалб қилинган омонатлар ҳисобланади. 30.Муддатли ва жамғарма депозитлари бўйича операциялари ҳисоби. Банк омонати шартномасида белгиланган муайян мақсадга йўналтириладиган ёки бошқа шартлар асосида жалб қилинган омонатлар жамғарма омонатлар ҳисобланади. Жамғарма омонатлар бўйича банк билан омонатчи ўртасида банкомонати шартномаси тузилиши ва омонатчи шартнома тузганидан сўнг, банкомонати шартномасида кўрсатилган омонат суммаси қўйилиши шарт. Жамғарма омонатлар бўйича банк омонати шартномасига мувофиқ қўшимча маблағлар киритилиши мумкин. Қўшимча маблағлар киритиш тартиби банк омонати шартномасида аниқ белгиланиши лозим. Жамғарма омонатлар мақсадли, ютуқли ва бошқа шартлар белгиланган кўринишларда бўлиши мумкин. Маълум мақсад учун жамғариладиган ва қатъий равишда шу мақсадга йўналтириладиган омонатлар мақсадли жамғарма омонатлар ҳисобланади. Муддатли депозитлар ўртасида муддатли омонат шартномасига кўра банкларнинг бухгалтерия ёзувлари қуйидагича бўлади: а) агар муддатли депозит қабул қилинса, банк муддатли депозитни ҳисобварақлар режасига мувофиқ ҳисобварақларда юритилади. Кредит 20600 -«Муддатли депозитлар” Кредит 22403-«Жамғарма депозитлар бўйича ҳисобланган фоизлар» Кредит 10301-«Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағи», коммунал хизмат кўрсатувчи юридик шахснинг депозит ҳисобварағи. Агар муддатли депозит нақд пулга қилинганда қуйидаги шахсдан нақд пулда Дебет 10101 - «Айланма кассадаги нақд пуллар> Кредит 20606 - «Жисмоний шахсларнинг муддатли депозитлари» Агар муддатли депозит шахсдан нақдсиз пулда қилинса: Дебет 20208-«Хусусий корхоналарнинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлари» Дебет 10301-« Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағи» Кредит 20608-«Хусусий корхоналарнинг муддатли депозитлари» Банклар пассив улушининг ортиб бориши фойдасини ошиширишга ва мамлакатда иқтисодий ўсиш, шунингдек, аҳолининг пулли хизматга ихтиёжини қондиради. Муддатли омонатлар қуйидаги муддатлар бўйича таснифланади: муддати 30 кунгача бўлган омонатлар; муддати 90 кунгача бўлган омонатлар; муддати 180 кунгача бўлган омонатлар; муддати 365 кунгача бўлган омонатлар; муддати 365 кундан ортиқ бўлган омонатлар. 31.Банкларнинг қимматли қоғозлар билан боғлиқ оператсиялари ва уларнинг ҳисоби. Тижорат банклари молиявий ресурсларни шакллаштириш мақсадида муомалага облигатсиялар, депозит сертификатлари, векселлар ва молия бозорида муомалада бўладиган бошқа қарз қимматли қоғозларини чиқариши мумкин. Банкларнинг ушбу оператсиялари пассив оператсиялар ҳисобланиб, банклар учун харажатларни келтириб чиқаради. Муомалага чиқарилган қарз қимматли қоғозларининг ҳисоби уларнинг номинал қиймати бўйича 23600 - «Банк томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар» баланс ҳисобварағининг тегишли ҳисобварақларида юритилади.Тижорат банклари томонидан муомалага чиқарилган ҳужжатсиз ёки ҳужжатли қимматли қоғозларнинг бланкалари Марказий депозитарийда ҳисобга олинганда, қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади: Дебет 90327 - «Банкнинг қимматли қоғозлари бланкалари» ёки; Дебет 90329 - «Банкнинг ҳужжатсиз қимматли қоғозлари» Кредит 96314 - «Банкнинг қимматли қоғозлари бўйича контрҳисобварақ» Банкларнинг қимматли қоғозлари номинал қиймати бўйича сотилганда, қуйидаги бухгалтерия ўтказмалари амалга оширилади. а) баланс ҳисобварағи бўйича: Дебет 10101 - «Айланма кассадаги нақд пуллар» ёки банкнинг вакиллик ҳисобварағи ёки мижоз ҳисобварағи» Кредит 23600 - «Банк томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар» б) балансдан ташқари ҳисобварағи бўйича: Дебет 96314 - «Банкнинг қимматли қоғозлари бўйича контрҳисобварақ» Кредит 90327 - «Банкнинг қимматли қоғозлари бланкалари» ёки Кредит 90329 - «Банкнинг ҳужжатсиз қимматли қоғозлари» 32.Банклараро ҳисоб-китобларнинг мазмуни ва уларнинг ривожланиш тарихи. Ҳозирги кунда республикамизда жуда кўплаб филиал ва мини банкларга эга бўлган кенг тармоқли 31 та тижорат банклари Марказий банк бошчилигида фаолият кўрсатиб келмоқда. Бу тижорат банкларининг ҳар бири турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган корхона, ташкилот, муассасалар ҳамда юридик мақомга эга бўлмаган тадбиркорлар ва барча жисмоний шахсларга хизмат кўрсатади. Банклараро айланмаларнинг мазмуни шундан иборатки, бунда бир банк хизматидан фойдаланувчи корхонанинг ҳисобварағидан бошқа банк хизматидан фойдаланувчи корхонанинг ҳисобварағига ҳужжатда кўрсатилган бухгалтерия ёзувлари орқали ўтказилади. 1995-йилда Марказий банк томонидан ҳисоб-китобларни тезлаштириш мақсадида барча ҳудудий марказий банк бошқармалари қошида ҳисобмарказлари ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилинди. 90- йилларнинг бошларида ташкил этилган клиринг марказлари тугатилди. Почта орқали жўнатиладиган огоҳномалар ҳам бекор қилинди. Янги ҳисоб-китоб тизими “электрон почта” тўлов тизими жорий этилди. 2002-йилдан бошлаб республика банк тизимида яна катта ўзгаришлар бўлиб, банклараро ҳисоб-китоблар ягона вакиллик ҳисобварағи асосида ташкил этила бошланди. Ҳудудий ҳисоб-китоб Марказларининг фаолияти тугатилиб, фақат Тошкент шаҳар Ҳисоб-китоб Маркази фаолияти сақлаб қолинди.MҲозирги кунда турли типдаги банклар ўртасидаги банклараро ҳисобкитоблар айнан Тошкент шаҳар Ҳисобкитоб Маркази орқали амалга оширилади. Бир типдаги банкка тегишли бўлган барча операциялар бош банкнинг ягона вакиллик ҳисобварағи орқали ўтказила бошланди. 33.Банклараро ҳисоб-китобларнинг ташкил этилиши, банкларнинг вакиллик ҳисоб варақлари, банклараро ҳисобкитобларнинг электрон тўлов тизими орқали юритилиши. Тижорат банкининг вакиллик ҳисобварағи икки хил очилиши мумкин: • Тижорат банкининг ҳар бир бўлими учун Марказий банкнинг ҳудудий бош бошқармасида алоҳида вакиллик варағи очилади. • Фақат Бош банкка Марказий банкнинг Ҳисоб-китоблар Марказида ягона вакиллик ҳисобварағи очилади, яъни Марказий банк фақат Бош банкка банклараро операциялар бўйича хизмат кўрсатади. Вакиллик ҳисобварағи очилаётганда Марказий банкнинг ҳудудий бош бошқармаси ўртасида вакиллик муносабатлари тўғрисида шартнома тузилади. Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи очилишини расмийлаштириш учун қуйидаги ҳужжатлар тақдим этилади: • Ҳисобварақ очиш тўғрисидаги ариза; • Солиқ тўловчининг идентификатсия рақами берилганлиги тўғрисида гувоҳнома нусхаси; • Банк операцияларини амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан берилган лицензиянинг нусхаси; • Статистика идоралари томонидан берилган корхона ва ташкилотнинг ягона Давлат рўйхатига киритилганлиги тўғрисида гувоҳнома нусхаси; • имзолар ва муҳр изи туширилган варақларининг нотариал тасдиқланган нусхаси. Вакиллик ҳисобварағи Марказий банк фармойишига кўра очилади. Вакиллик ҳисобварақлари номерини ва банк кодини Банк Депозиторлари Миллий Ахборот Базаси (БДМАБ) белгилайди. Вакиллик ҳисобварағи очиш тўғрисидаги фармойиш тижорат банки ҳудудий бошқармаси ва бўлимига, унинг нусхаси Республика Марказий банкининг Тошкент шаҳар Ҳисоб-китоб Марказига жўнатилади. Шундай қилиб, банкнинг вакиллик ҳисобварағи бу – тижорат банкига Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг Тошкент шаҳар Ҳисобкитоб Марказида очилган ҳисобварақ бўлиб, у банклараро ҳисобкитобларни ўтказишга мўжалланган. Тижорат банкларининг филиалларига эса Бош банкда вакиллик ҳисобварағи очилади. Бош банкнинг ички вакиллик ҳисобварағи 10301 – баланс ҳисоб рақамида юритилади. Тижорат банкининг Ҳисоб-китоб Марказида очилган 21302 – вакиллик ҳисобварағи ташқи вакиллик ҳисобварағи деб юритилади. Тўловни амалга ошириш учун асосий мезон операцион куннинг бошида ички ва ташқи вакиллик ҳисобварақларидаги айланмаларнинг ва қолдиқ маблағларининг бир-бирига мос келиши ҳисобланади. Тўловнинг энг катта суммаси чекланмаган. Ҳар куни эрталаб ҳисоб маркази томонидан берилган тижорат банки ҳисобварағидан кўчирмаси тижорат банки томонидан тасдиқлангандан сўнг ушбу ҳисобварақ бўйича янги кун операциялари бошланади. 34.Бир банкка қарашли филиаллар ўртасидаги ҳисобкитобларнинг ташкил этилиши. Mасалан, ДАТ “Асакабанк”нинг иккита филиалининг миижозлари бирбирига пул ўтказишлари лозим бўлса, бу операциялар ДАТ “Асакабанк”нинг Бош банки орқали ўтказилади. Марказий банкнинг Ҳисоб-китоб маркази бу операцияларда иштирок этмайди. Бир типдаги банк филиаллари ўртасидаги операциялар дебет ҳужжатлари бўйича алоҳида, кредит ҳужжатлари бўйича алоҳида бухгалтерия проводкалари орқали бажарилади. Энг аввало, тўловчи корхона банкида мижознинг ҳисобварағидан пулни камайтириш бўйича бухгалтерия ёзувлари бажарилади. Фараз қиламиз, ДАТ “Асакабанк”нинг Самарқанд филиали тўловчи корхонага хизмат кўрсатади, маҳсулот сотган корхонага эса ДАТ“Асакабанк”нинг Андижон филиали хизмат кўрсатади. ДАТ“Асакабанк”нинг Самарқанд филиалидан электрон тўлов Бош банкка жўнатилади.Бош банк электрон тўлов ҳақидаги ахборотни қабул қилиб, Юнусобод филиалининг вакиллик ҳисобварағидан Андижон филиалининг вакиллик ҳисобварағига маблағларни ўтказади. Бу операция қуйидаги проводка орқали бажарилади: Дебет 22204 ДАТ“Асакабанк”нинг Самарқанд филиали Кредит 22204 ДАТ“Асакабанк”нинг Андижон филиали Шундан сўнг, электрон тўлов “Асакабанк”нинг Андижон филиалига ўтказилади. 36. Банкларда касса ишларининг ташкил этилиши. Нақд пул айланмаси ҳажм жиҳатидан нақд пулсиз айланмага нисбатан анча кам бўлсада, халқ хўжалигидаги иқтисодий алоқаланинг меъёрий ҳолатда ташкил этилишида алоҳида аҳамият касб этади. Чунки нақд пул ишлатиладиган соҳаларида товарларни сифати назорат қилинади.Ўзбекистонда муомалада бўлгани нақд пуллар банкнота ва металлтангалар кредит пуллар бўлиб ҳисобланади. Муомалага пул чиқариш халқ хўжалигини кредитлаш тартибида амалга оширилади. Банклардаги касса тармоқлари “Банклар ва уларнинг филиаллари биноларида касса тармоқларини тузилишига қўйиладиган техник талаблар” Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқарувининг 2016 йил 25 июндаги 18/2-сонли қарори билан (рўхатга олинган рақами 2816)тасдиқланган йўриқномаси асосида банк тармоқларини лойиҳалаштириш ва ўрнатишнинг техникавий талабларига мувофиқ ҳолда жиҳозланади, уни бошқа хизматлардан ажратиб қўйиш ва қоидаларга кўра банк биносида жойлаштирилиш лозим. Бегона шахсларнинг пул омборлари жойлашган жойни кузатишлари ва ўрганишлари учун ҳеч қандай имконият бўлмаслиги керак. Касса биносининг эшиклари кун бўйи давомида ичкаридан беркитилган бўлиши лозим. Эшикларга ташқарини кўриш учун кичкина махсус ойнача ўрнатилган бўлиши керак. Касса тармоғининг барча деразалари кечки пайт пардалар билан тўсилган бўлиши шарт. Оператсия кассаси ҳар бир кассирнинг иш жойи кабина ўрнатиш орқали ажратиб қўйилиши лозим. Бундай ҳолда бойликлар сақланиши устидан масъул бўлган шахсларга кассирлар ишини кузатиб туришига имкон яратилади.Кассирлар столида қулфланадиган тортмалар бўлиши ва унинг код рақамини фақат кассирлар билиши керак. Кассирлар кун давомида бойликларни сақлаш учун сейфлар, металл шкафлар, бойликларни ташиш учун аравачалар билан таъминланиши лозим. Мижозларга хизмат кўрсатиладиган дарчаларга ичкари томонидан қулфланадиган эшикчалар ўрнатилиши лозим. Кассирларнинг ўз пуллари, устки кийимлари ҳамда шахсий нарсалари касса тармоғида, бироқ касса хонасидан ташқарида ўрнатилган шкафларда ёки махсус ажратилган хоналарда сақланиши лозим. Ҳозирги янги ҳисобварақлар режасида «Нақд пуллар ва касса ҳужжатлари» 10100 асосий ҳисобварақсида касса оператсияларининг ҳисоби олиб борилади. Бу асосий ҳисобварақ бўйича бир нечта ёрдамчи ҳисобварақсубсчёт очилган: 10101 — айланма кассадаги нақд пуллар; 10102 — ЎзР МБ нақд пуллар захираси; 10103 — пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар; 10105 — чеклар ва бошқа тўлов ҳужжатлари; 10107 — банкоматлардаги нақд пуллар; 10109 — йўлдаги пуллар; 10111— банк биносидан ташқари жойлашган амалиёт (оператсион) кассалардаги нақд пуллар. Юқорида кўрсатилган барча ҳисоб варақлар ҳам мазмун жиҳатидан активдир, уларда қолдиқ ва маблаўларнинг кўпайиши дебит томонида,маблағларнинг камайиши эса ҳисоб варақнинг кредит томонида акс эттирилади. 37. Кирим касса оператсиялари уларни ҳисобга олиш ва расмийлаштириш. Барча корхона ва ташкилотлар пул маблағларини ўзлари танлаган банкларидаги тегишли ҳисобварақларида шартнома асосида сақлайдилар,яъни банкка топширилган нақд пул банк кассасига кирим қилинади,топширилган пул суммаси корхона ҳисобварағига ёзилади. Тадбиркорлик билан шуғулланувчи аҳолидан нақд пулнинг қабул қилиниши мажбурий равишда назорат касса аппаратлари қўллаш орқали амалга оширилади. Нақд пулларнинг тўлиқ ва ўз вақтида топширилиши банкнинг пул муомаласи бўлими ходимлари томонидан назорат қилинади.Нақд пулни оператсия куни мобайнида қабул қилиш учун банк муассасаларида кирим кассалари ташкил этилади. Кассанинг кирим оператсиялари деб, корхона ва ташкилотлардан тушадиган нақд пул тушумини,турли нақд пул кўринишдаги бадаллар, фуқароларнинг нақд пул омонатлари,иш ҳақига олинган пул маблағларининг тарқатилмай қолган қисми каби тўловларни нақд пул кўринишида банк касса ходими томонидан қабул қилинишга айтилади. Пул топширишдан аввал мижоз томонидан ушбу бадалнома расмийлаштирилади. Бадалноманинг ўзи 3 қисмдан иборат: 1. Бадалноманинг ўзи. 2. Ордер. 3. Квитансия. Ҳужжатнинг учала қисмида ҳам бир хил кўрсаткичилар тўлдирилиши шарт. Яъни ҳужжат расмийлаштирилган сана, мижоз корхона номи, унинг ҳисоб-китоб, яъни талаб қилиб олинадиган депозитлар ҳисобварақ рақами, оператсия мазмуни, яъни нима мақсадда пул топширилаётганлиги, пул топшираётган шахснинг фамилияси, исми пул суммаси тўлиқ кўрсатилиши ва имзо қўйиш керак. Кирим кассаларига тушган пуллар касса мудирига оператсия куни мобайнида бир неча марта берилиши мумкин. Бундай ҳолларда кассир пул беришидан аввал амалда тушган пул у қабул қилинган кирим ҳужжатларидаги умумий суммага мос келишига ишонч ҳосил қилиши керак. Оператсия куни тугашга қадар барча нақд пул шу иш кунининг ўзидаёқ айланма кассасига кирим қилиниши ва банк муассасининг бугалтерия баланси бўйича тегишли ҳисобвараг`ига ўтказилиши керак. Демак, куннинг охирида кассанинг кирим оператсиялари бўйича қуйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади. Яъни бу ҳолда банк кассаси билан бирга пул топширган корхона счётида ҳам топширган суммада маблағ ортади. Дебет 10101 банк кассасидаги нақд пуллар. Кредит 20200 талаб қилиб олинадиган депозитлар. Агар пул топширувчи корхона хусусий корхона бўлса, у ҳолда қуйидаги бухгалтерия проводкаси бажарилади. Дебет 10101 Касса. Кредит 20208 Талаб қилиб олинадиган хусусий корхона депозити. 38. Кассанинг чиқим оператсиялари, уларнинг ҳисоби ва расмийлаштирилиши. Тижорат банкларининг чиқим касса оператсиялари деб, банк кассаларидан нақд пулнинг берилиши билан боғлиқ оператсиялар тушунилади. Корхона ва ташкилотларнинг ўз ишчи ходимлари учун иш ҳақи, пенсия, стипендия, бошқа нафақалар, мукофотлар, командировка харажатлари учун нақд пул олиши мумкин.Йилнинг ҳар чораги учун корхона ва ташкилотлар касса режасини тузиб банкка топширадилар. Касса режасида нақд пулнинг тушуми бўйича алоҳида моддалар, нақд пулнинг харажати бўйича алоҳида моддалар кўрсатилган. Шу билан бирга иш ҳақи олиш бўйича иш ҳақи олиш кунлари белгиланади.Корхона ва ташкилотлар бир ойда бир ёки икки марта иш ҳақи оладилар.Корхона ва ташкилотлардан олинган касса режалари асосида ҳар бир банк касса прогнозини тузади. Ҳар кунги касса оператсияларини олиб бориш учун қанча нақд пул зарурлиги, қанча нақд пул банк тушумлари ҳисобидан амалга оширилиши касса прогнозлари асосида ҳисоблаб борилади. Корхона ва ташкилотлар банкдан юқорида санаб ўтилган мақсадларга нақд пул олиш учун пул чеки расмийлаштиришлари лозим. Лекин бундан аввал корхонага янги ҳисобварақ очилаётган пайтда банкка пул чек дафтарчаси олиш учун ариза топширишлари лозим. Аризада банк номи ва коди, корхона номи, унинг талаб қилиб олинадиган депозит бўйича ҳисобварақ рақами, чек дафтарчасининг номи, сони, ариза расмийлаштирилган сана кўрсатилади. Аризага корхона раҳбари ва бухгалтерининг имзоси ҳамда муҳр қўйилади. 39.Қисқа ва узоқ муддатли кредитлаш оператсиялари ҳисобининг ташкил этилиши. Кредитнинг бир қанча шакллари мавжуд бўлиб, улардан бири банк кредитидир. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти” тўғрисидаги қонунида “Пул маблағларини жалб қилиш ҳамда уларни қайтаришлик, тўловлилик ва муддатлилик шартлари асосида ўз номидан жойлаштириш учун тузилган муассаса банкдир” деб қайд этилган. Банклар ва бошқа кредит ташкилотлари пулни унинг мижозларига фоиз тўлаш шарти билан ўз қўлида жамлайдилар ва ўз номидан қарзга бериб, фоиз оладилар. Бунда уч субект, яъни пул эгаси, кредит ташкилоти ва қарз олувчи ўртасидаги кредит муносабати пайдо бўлади. Қисқа муддатли кредитлаш операсияларининг ҳисобини юритиш учун тижорат банкларининг ҳисобварақлар режасида бир қанча асосий ҳисобварақлар очилган “Бошқа банклар ва мижозларга берилган кредитлар” ҳисоб рақами ҳисобварақлар режасининг 12101-15599 баланс ҳисоб рақамларида банкнинг резидент ҳамда норезидент бўлган бошқа банкларга ва мижозларга миллий ва хорижий валуталарда берган кредитларнинг ҳисоби олиб борилади. Кредитлар муддати, қарздорлар ва кредитнинг мақоми бўйича таснифланади. Кредитлар муддати бўйича қисқа ва узоқ муддатли кредитларга таснифланади. Қисқа муддатли кредитлар кредит берилган санадан бир йилгача муддатга берилган кредитлардир. Узоқ муддатли кредитлар кредит бир йилдан ортиқ муддатга берилган кредитлардир. Кредитлар мақоми бўйича қуйидагича таснифланади Муддати ўтган кредитлар-банк ва мижоз ўртасида тузилган кредит шартномасига кўра ўз вақтида қайтарилмаган кредитлар. Бу тоифадаги кредитлар муддатсиз ҳисобланиб, имконияти бўлиши билан ундириб олинади. Шартлари қайта кўриб чиқилган кредитлар-ўзаро қайта кўриб чиқилганёки қайта тузилган шартномаларга асосан муддати, янги фоиз ставкаси ёки таъминланганлик ҳолатига қўшимча талаблар ва шу каби бошқа шартномаларининг ўзгариши билан боғлиқ бўлган кредитлардир. Муддати ўтган кредитлар бўйича фоизлар кўзда тутилмаган ҳолатлар ҳисоб рақамида ҳисобга олиб борилади ва қарздор кредитни қайтараётганда фоизлар ҳам бирга ундириб олинади. Ушбу ҳисоб рақамлар бошқа банкларга ва мижозларга берилган кредитлар суммасига дебетланади. Банк томонидан берилган кредитлар қайтарилганда ёки муайян кредитнинг мақоми ўзгариши муносабати билан бошқа турга ўтказилаётганда ва ушбу кредитлар бўйича кўрилган зарар қопланаётганда тегишли кредит ҳисоб рақамлари кредитланади. 41.Ссуда ҳисоб варақаларини очиш тартиби. Кредит олиш учун банкда ҳар бир кредит бўйича алоҳида ссуда ҳисобварағи очилади. Мижоз кредит олиш учун банкга белгиланг+ан тартибда ҳужжатлар пакетини расмийлаштириб топширади. Кредит комиссиясининг қарорига кўра кредит бериш лозим деб топилса, банк ва кредит олувчи ўртасида кредит шартномаси тузилади.Кредит шартномасида кредитнинг нима мақсадда олиниши, муддати, суммаси, қайтарилиш тартиби, кредит учун тўловлар, томонларнинг мажбуриятлари, жавобгарлиги, бошқа шартлар кўрсатилади. Кредит бўлимининг фармойишига кўра, ҳисоб оператсион бўлимида кредит олувчи корхонага ссуда ҳисобварағи очилади. Қайси турдаги хўжалик юритувчи субектлигига қараб тегишли баланс ҳисобварағи бўйича кредит ҳисобварағи очилади. Масалан: жисмоний шахсларга 12500, юридик мақомга эга бўлмаган якка тадбиркорларга кредит бериш учун 12600 баланс ҳисобварағи бўйича ссуда ҳисобварағи очилади. Давлат корхоналарига кредит беришда эса 12700 баланс ҳисобварағи очилади. Кредит ҳисобварағи ҳам 20 та разряддан иборат бўлиб, унинг ичида кредит олмоқчи бўлган корхонанинг хос рақами бўлиши лозим. Масалан, мижозга берилган уникал хос рақам 04952452 бўлса сўмда берилган кредитни ҳисобга олиш учун қарз олувчи давлат корхонаси эканлигини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги ҳисобварақ очилади. 12 701 000 К 04952452 001 Бу ҳисобварақда банк томонидан давлат корхоналарига берилган қисқа муддатли кредитларнинг ҳисоби юритилади. Ҳисоб рақамининг дебетида давлат корхоналарига берилган ссудалар суммаси акс эттирилади. Ҳисоб рақамининг кредитида еса қарздорлар томонидан қайтарилган ссудаларнинг суммаси акс эттирилади.Бу ҳисобварақ бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир қарздор ва кредитларнинг турлари бўйича алоҳида шахсий ҳисобварақларда олиб борилади. Худди шундай тартибда бошқа мулкчилик шаклларига тегишли бўлган, қарз олмоқчи бўлган хўжалик юритувчи субектларга ссуда ҳисобварақлари очилади ва улар бўйича кредит бериш ва қайтариб олиш бўйича операсиялар бажарилади. 42.Кредит бериш ва қайтариш операсияларининг ҳисоби Корхона ва ташкилотларга ёки алоҳида олинган жисмоний шахсларга ссуда ҳисобварағи очилгандан сўнг улар бўйича кредитнинг берилиши ва қайтарилиши бўйича операсияларни амалга ошириш мумкин. Ҳар бир кредит берилиши кредит комиссиясининг фармойиши асосида амалга оширилади, яъни кредит бўлими томонидан ҳисоб-оператсион бўлимга мижозга ссуда ҳисобварағи очиш ва кредит бериш тўғрисидаги ёзма фармойиши берилади. Масъул ижрочилар фармойишда кўрсатилган реквизитлар асосида ҳисобкитоб ҳужжатларини тўлаш орқали кредит бериш бўйича бухгалтерия проводкаларини бажарадилар. Қуйида биз хусусий корхоналарга кредит бериш бўйича бухгалтерия проводкаларни кўриб чиқамиз. Хусусий корхоналарга хўжалик ширкатлари ва жамиятларга қисқа муддатли кредит бериш учун 13100 – “Хусусий корхоналар, хўжалик ширкатлари ва жамиятларга берилган қисқа муддатли кредитлар” номли баланс ҳисоб рақами очилади. Бу ҳисоб рақам бир қатор субҳисоб рақамларни ўз ичига олади.Пул туширилиши лозим бўлган корхонага бошқа банк бўлими хизмат кўрсатса, кредит суммаси кредит бераётган банкнинг вакиллик ҳисобварағи орқали тегишли банкга ўтказилади. Кредит берилаётганда қуйидаги бухгалтерия проводкаси бажарилади: Дебет 13101 – “Хусусий корхоналар, хўжалик ширкатлари ва жамиятларга берилган қисқа муддатли кредитлар” Кредит 10301 – “Банкнинг вакиллик ҳисобварағи ёки маҳсулот сотувчи корхона ҳисобварағи” 13101 – ҳисоб рақамида банк томонидан хусусий фирмалар, ширкатлар ва жамоа хўжалиги ва шу каби хусусий мулкчилик шаклига эга бўлган корхоналарга берилган қисқа муддатли кредитларнинг ҳисоби юритилади. Бу ҳисоб рақам бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир қарздор ва кредит турлари бўйича алоҳида шахсий ҳисобварақларда олиб борилади.Кредит олувчи ва банк ўртасида тузилган кредит шартномасига биноан кредитни қайтариш муддатлари белгиланади. Кредитнинг қайтариш муддати тугагандан сўнг ссуда қайтариш бўйича бухгалтерия проводкалари бажарилади.Кредитни қайтариш бўйича бухгалтерия проводкалари қуйидагича кўринишда бўлади. Дебет 20208 “Хусусий корхона, ширкат ва жамоаларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлари” Кредит 13101 “Хусусий корхоналар, хўжалик ширкатлари ва жамиятларга берилган муддати ўтган кредитлар” Бу бухгалтерия проводкаси агар мижознинг талаб қилингунча сақланадиган депозит бўйича ҳисобварағида кредитни қайтариш учун етарли пул маблағлари бўлган ҳолда бажарилади. Кредитларнинг қайтиши маълум рискни талаб қилади. Шу сабабли банкларда кредитлар бўйича зарарларни қоплаш захираси ташкил этилади. Хусусий корхоналарига ва жамиятларга берилган қисқа муддатли кредитлар бўйича зарарларни қоплаш захирасининг ҳисобини олиб бориш учун 13199 баланс ҳисоб рақами очилади. Унда банкнинг хусусий фирмалар, ширкатлар, жамоа хўжаликлари ҳамда корхоналари, корпорасияларига берган қарзлари ундириб олинмай қолиши мумкин бўлган қисми бўйича кўриладиган зарарларни қоплаш учун яратилган захиралар ҳисоби олиб борилади. Аналитик ҳисоб ҳар бир мижоз ва кредит турлари бўйича алоҳида шахсий ҳисобварақларда акс эттирилади. Бошқа мулкчилик шаклларига тегишли бўлган корхона, ташкилот, фирма,банк ва бошқаларга кредит бериш ва берилган кредитларни қайтариш бўйича операсиялар ҳам худди шу тарзда амалга оширилади. Фақат тегишли ҳисобварақлар тизими ишлатилади. 43.Муддатли ва муддати ўтган ссудалар бўйича фоизлар ҳисоблаш ва ундириш тартиби. Ҳар бир кредит бўйича банк ва мижоз ўртасидаги шартномада келишилган миқдордаги фоиз ставкалари асосида банк фойдасига фоизли даромадлар ундирилади. Фоизлар бўйича суммалар қуйидаги формула асосида ҳисоблаб чиқарилади. Фоиз суммаси =кредит миқдори * фоиз ставкаси * кунлар сони/ 360 Кредит учун фоиз суммаси кредит миқдори фоиз ставкаси кунлар сони 360 кунга бўлишимизга сабаб фоиз ставкалари йиллик қилиб белгиланади.Лекин барча банк операсиялари компютерлаштирилганлиги сабабли дастурий йўл билан тўланадиган фоизлар ва асосий қарз суммалари бутун кредитлаш даври учун график кўринишида чиқариб берилади. Бундай графикнинг бир нусхаси мижозга берилади, мижозлар ушбу график асосида кредит суммасини ва фоизларни белгиланган тартибда тўлаб борадилар. Банкларда кредитлар бўйича фоизлар ҳар куни ҳисоблаб борилади ва 16309- “Ссудалар бўйича ҳисобланган фоизлар” ҳисобварағида акс эттирилади.Фоизлар ҳисобланган, лекин ҳали ундирилмаган ҳолда қуйидаги бухгалтерия проводкаси бажарилади: Дебет 16309 “Кредитлар бўйича ҳисобланган фоизлар” Кредит 42601 “Хусусий корхоналарга берилган қисқа муддатли кредитлар бўйича фоизли даромадлар” Фоизлар суммаси ундирилганда эса қуйидаги бухгалтерия ёзуви амалга оширилади: Дебет 20208 “Хусусий корхона, ширкат ва жамоаларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлари” Кредит 16309 “Берилган кредитлар бўйича ҳисобланган фоизлар”. 44. Банк лизинг оператсиялари мазмун моҳияти, турлари. Лизинг – бу узоқ муддатли ижара бўлиб, унинг охирида ижарага олинган объектни сотиб олиш имконини беради. Бир томондан бу оддий ижара шаклига жуда ҳам ўхшаш. Аслида эса улар ўртасидаги фарқ етарлича аниқ. Лизинг – бу хизматдир. Мисол учун, тракторни лизингга олмоқчи бўлган фермер ушбу хизмат турини кўрсатувчи компанияга ташриф буюради. Ўз навбатида, компания ўз маблағлари ҳисобига тракторни харид қилади ва уни мижозга маълум миқдордаги тўлов эвазига муддатли фойдаланиш учун топширади. Белгиланган ижара муддати якунланганидан сўнг эса тракторга эгалик қилиш ҳуқуқи бевосита мижознинг номига ўтади.Лизингда битим предметини мижоз танлайди. У сотувчини танлайди. Харидни эса лизинг компанияси амалга оширади ва сотиб олинган товарни мижозга вақтинчалик фойдаланиши учун келишилган муддатга беради. Белгиланган сумма тўлангандан кейин, ижарадаги мулк мижознинг тасарруфига ўтади. Лизинг ижара муносабатларининг алоҳида тури бўлиб, унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг шартномасида белгиланган шартларда бериб қўйиш мақсадида мол-мулкни (лизинг обектини) олади. Лизинг уч тарафлама шартнома бўйича амалга оширилади: • сотувчи; • лизинг берувчи (банк); • лизинг олувчи; • ёки икки тарафлама: лизинг берувчи (банк); лизинг олувчи; Eр участкалари ва табиат бошқа обектлари, шунингдек, эркин муомалада бўлиши қонун ҳужжатлари билан тақиқланган ёки муомалада бўлишининг алоҳида тартиби белгиланган мол-мулк лизинг обектлари бўлиши мумкин эмас. Шуни таъкидлаш лозимки, лизинг обектини ҳисобга олишнинг ўзига хос хусусиятлари бор. Масалан, молиявий лизинг обекти лизинг олувчи балансида ҳисобга олинади. Оператив лизинг обекти эса лизинг берувчи балансида ҳисобга олинади.Лизинг обектига бўлган мулк ҳуқуқи уни бошқа бировга ўтказилиши ёки сотилиши билан аниқланади. Бинобарин, лизинг обектига бўлган мулк ҳуқуқи лизинг олувчи томонидан сотиб олингунга қадар лизинг берувчига тегишли бўлади. Масалан, молиявий лизингда лизинг шартномасининг амал қилиш муддати тугагунга қадар барча лизинг тўловлари тўланган тақдирда (агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса) лизинг обектига бўлган мулк ҳуқуқи лизинг олувчига ўтиши мумкин. Оператив лизингни амалга оширишда лизинг берувчи ва лизинг олувчи ўртасидаги лизинг обектининг олди-сотди шартномаси асосида лизинг обектига бўлган мулк ҳуқуқи лизинг олувчига ўтиши мумкин. Лизинг олувчи банкрот бўлган, унинг мол-мулки хатга олинган ёки мусодара қилинган тақдирда, лизинг обекти лизинг олувчининг умумий мол-мулкидан ажратилади ва лизинг берувчига қайтарилади. У молмулкни ўз хоҳишига кўра тасарруф этиши мумкин. 45.Лизинг оператсияларини ўтказиш тартиби ва улар билан боғлиқ рисклари. Лизинг обекти билан боғлиқ барча хавфлар, шу жумладан, унинг: • тасодифан йўқолиши (нобуд бўлиши); • ўғирланиши; • барвақт эскириши; • шикастланиши каби хавфлар лизинг шартномасида назарда тутилган тартибда лизинг олувчига ўтади. Рисклар лизинг олувчига ўтган дақиқадан эътиборан лизинг олувчи лизинг обекти ҳар қандай тарзда йўқотилиши ёки шикастланиши учун лизинг шартномаси амал қиладиган муддат давомида жавобгар бўлади.Агар рисклар лизинг берувчидан лизинг олувчига ўтадиган вақт лизинг шартномасида белгиланган бўлмаса, хавфлар лизинг олувчига у лизинг обектини олган дақиқадан эътиборан ўтади. Агар таклиф этилган лизинг шартномасига мос келмаса ва бу лизинг олувчига лизинг обектидан воз кечиш ҳуқуқини берса, ана шундай номувофиқлик бартараф этилгунга қадар ёки лизинг олувчи лизинг обектини олгунга қадар барча рисклар лизинг берувчи зиммасида бўлади. Сотувчининг ночорлиги ёки лизинг обектининг ундан фойдаланиш мақсадларига номувофиқлиги хавфлари лизинг олувчининг зиммасида бўлади, лизинг берувчининг сотувчини ёки лизинг обектини танлаш ёхуд лизинг берувчи лизинг олувчини муайян сотувчини ёки лизинг обектини танлашга ғайриқонуний тарзда мажбурлаш ҳоллари бундан мустасно. Нобуд бўлиш, йўқолиш, ўғирланиш, шикастланиш, бузилиш ва барвақт эскириш риски билан боғлиқ бўлган тарздаги ҳар қандай етказилиши мумкин зарардан лизинг обектини суғурталаш тарафларнинг келишувига биноан амалга оширилади. Бундай келишув бўлмаган тақдирда, лизинг олувчи лизинг обекти суғуртаси учун жавобгар бўлади. 46.Лизинг тўловлари ва уларни аниқлаш тартиби. Лизинг шартномаси бўйича лизинг олувчи тўлайдиган лизинг тўловлари лизинг обекти амортизатсиясининг тегишли қисми қийматини ва лизинг шартномаси бўйича лизинг берувчи томонидан қилинган харажатларни, шунингдек, унинг даромади (маржа)ни ўз ичига олади. Лизинг тўловлари шартноманинг бутун амал қилиш муддатига тақсимланади ва бўлиб-бўлиб тўланади. Лизинг тўловларининг миқдорлари ва даврийлиги лизинг шартномаси билан белгиланади. Лизинг шартномаси қуйидаги асосий қисмлардан ташкил топади: • шартнома томонлари; • шартнома предмети; • лизинг шартномасининг амал қилиш муддати; • томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; • лизинг тўловлари шартлари; • битим обектини суғурта қилиш; • лизинг шартномасини бекор қилиш тартиби. Лизинг шартномасининг муддатини аниқлашда лизинг берувчи ва лизинг олувчи қуйидаги жиҳатларни ҳисобга олишлари лозим: • ускуналарнинг хизмат кўрсатиш муддати; • ускуналарнинг амортизатсия даври; • битим даврида бир мунча самаралироқ ёки арзонроқ аналогнинг пайдо бўлиш даври; • инфлатсия жараёнлари динамикаси; • ссуда капиталлари бозори конюнктураси ва унинг ривожланиш тенденсияси. Лизинг шартномаси тузилиш муддатига кўра ижара оператсияларининг 3 та тури фарқланади: • қисқа муддатли ижара (рентинг) бир кундан бир йил муддатгача • ўрта муддатли ижара (хайринг) бир йилдан уч йил муддатгача • узоқ муддатли ижара (лизинг) уч йилдан йигирма йил ва ундан кўпроқ муддатгача 48. Банк факторинг оператсиялари мазмун моҳияти. Факторинг, харидор етказиб бериш учун тўловни амалга оширишдан олдин пул олиш имконини беради. Бундай оператсия пул маблағларини муомалага тезда қайтариш ва корхона учун кўплаб хавфларни камайтириш имконини беради.Бизнесни ривожлантириш учун маблағ олишнинг кўплаб вариантлари мавжуд. Энг аниқ - кредит олиш. Бироқ, бозор банк хизматлари анча кенгроқ ва банклар кредитлашдан ташқари молиялаштиришлари мумкин. Масалан, ишлаб чиқарувчилар ва улгуржи сотувчиларни қизиқтирадиган факторинг мавжуд. Ушбу хизмат нафақат банклар, балки бошқалар тижорат ташкилотлари томонидан ҳам тақдим этилади. Факторинг - бу товар етказиб беришни молиялаштириш. Етказиб берувчи компания маҳсулотни жўнатади ва партия учун тўловни харидордан эмас, балки банкдан олади. Харидор, ўз навбатида, кредит ташкилотига қарзни тўлайди. 3 та томон иштирок этади: • етказиб берувчи (кредитор); • харидор (қарздор); • банк (омил). Факторинг — бу бошқа иқтисодий субъектларнинг қарздорлик буйича мажбуриятларини сотиб олиш ёки қайта сотиш муносабатларини англатади. Факторинг (ингл.factor — агент, воситачи) — кичик ва ўрта фирма (мижоз)ларга тижорат банклари ва уларнинг шўъба фактор-фирмалари томонидан кўрсатиладиган молиявий хизматлар тури. 49. Банк факторинг оператсияларининг турлари ва уларни ўтказиш тартиби. Факторингнинг бир неча турлари мавжуд. Уларнинг биринчи (асосий) фарқи -бу таваккалчилик, иккинчиси - пул талабларининг пайдо бўлиш вақти.Хизмат банк харидорнинг барча қарзларини олади, деб тахмин қилади. Бироқ,агар қарздордан маблағларни ундиришнинг иложи бўлмаса, қуйидагилар зарар кўради: • етказиб берувчи (регресс билан факторинг); • банк (мурожатсиз факторинг). Даъво пайдо бўлиши мумкин: • шартномани имзолаш вақтида (ҳақиқий); • келажакда (консенсуал). Бошқа мезонларга қараб, барча томонлар бир мамлакатда жойлашганми ёки бир мамлакатдан ташқарида жойлашганми каби бошқа таснифлар ҳам мавжуд нг умумий ҳолатда факторинг схемаси қуйидагича кўринади: 1. Сотувчи ва харидор тақдим этилган товарлар ёки хизматлар партияси учун тўловни кечиктиришга рози бўладилар маълум бир давр. Назарий жиҳатдан, бу ҳар қандай вақтда бўлиши мумкин, аммо маҳаллий амалиётда кечикиш камдан-кам ҳолларда уч ойдан ошади. 2. Битим иштирокчилари омилни (банк ёки бундай хизматларни кўрсатишга ихтисослашган компания) қидиради ва хулоса қилади уч томонлама шартнома айланма маблағлар билан таъминлаш тўғрисида. Шу билан бирга, юқорида айтиб ўтилганидек, битим тугаган пайтдан бошлаб қарз тугагунга қадар кредиторнинг роли сотувчига (етказиб берувчига) юкланади; омил қарз олувчидан маблағларни тўлиқ ҳажмда, шу жумладан судга даъво аризаси билан талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган молиявий агент бўлиб қолади. 3. Пул сотувчининг ҳисобига тушади. Бу, ўз навбатида, истеъмолчига товарларни этказиб беради ёки хизмат кўрсатади, шундан сўнг у ҳисоб- фактураларни "воситачи"га ўтказади. Ушбу ҳодисалар билан бир вақтда харидор ўзига сотилган маҳсулот ёки кўрсатилган хизматлар сифатини текширгандан сўнг, кредиторга нархнинг "ўз" фоизини -шартнома шартларига қараб одатда 10% дан 30% гача тўлайди. 4. Агар этказиб беришдан кейин инвентарнинг бир қисми ёки ҳаммаси ёки,масалан, бажарилган иш сифатсизлиги аниқланса, истеъмолчи нафақат судгача бўлган келишувда ёки суд залида талаб қилишга ҳақли: ўзи қўшган маблағларни қайтариш, шунингдек, молиявий агентга юзага келган қарзни ҳисобдан чиқаришни ёки этказиб берувчи томонидан тегишли сифатли шунга ўхшаш маҳсулот ёки хизматларни тақдим этишни талаб қилиш.Бундай ҳолда, даъво учун асослар тегишли протоколларга қўшимча равишда, иккала шартнома: олди-сотди ва факторинг бўлади. 5. Агар истеъмолчи етказиб берилган товар сифати ёки бажарилган иш юзасидан шикояти бўлмаса, у счёт-фактураларга имзо чекади ва факторинг шартномасида белгиланган муддат тугагунга қадар “воситачи”га керакли миқдорни тўлайди.. 52. Лизинг оператсиялари ва уларнинг ҳисоби. Банкларнинг ноаънанавий оператсиялари шундай оператсиялардан ҳисобланиб, уларнинг таркибига: - лизинг; - факторинг. Тижорат банкларида лизинг операциялари ва уларнинг ҳисоби ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАРКАЗИЙ БАНКИ БОШҚАРУВИНИНГ 2006 йил 21 октябрдаги 25/6-сонли “ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА ЛИЗИНГ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШ ВА УЛАРНИНГ БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШ ТАРТИБИ ТЎҒРИСИДА НИЗОМИ” (ЎзР Адлия вазирлиги томонидан 2006 йил 27 декабрда 1648-сон билан давлат рўйхатдан ўтказилган) амалга оширилади. Мазкур Низом Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги, «Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида»ги, «Лизинг тўғрисида»ги, «Микромолиялаш тўғрисида»ги ва «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонунларига мувофиқ банклар томонидан лизинг операцияларини амалга ошириш ҳамда лизинг операцияларини амалга ошириш билан боғлиқ бухгалтерия ҳисобини юритиш тартибини белгилайди. Банкларда лизинг оператсиялари лизинг берувчи, лизингни олувчи ва воситаларни сотувчилар ўртасида тузилган шартнома асосида амалга оширилади. Лизинг олувчи лизинг шартномасини тузиш учун унинг асосий депозит ҳисобварағига хизмат кўрсатаётган банкка қуйидаги ҳужжатларни тақдим этиши лозим: − лизинг буюртмаси; − лизинг объектининг техник-иқтисодий кўрсаткичлари ва унинг сотувчиси тўғрисидаги маълумотнома; − лизингнинг бутун даврини ичига олган пул оқими таҳлили кўрсатилган бизнес-режа; − охирги ҳисобот санасига туман (шаҳар) давлат солиқ инспектсия томонидан қабул қилинган бухгалтерлик баланси (1-шакл), молиявий натижалари ҳақида ҳисобот (2-шакл), муддати ўтган дебиторлик ва кредиторлик қарздорлик ҳақидаги маълумотнома (2а-шакл), 90 кундан ортиқ муддатдаги қарздорликни солиштириш далолатномалари. Лизинг фоиз ставкалари миқдори лизинг олувчи ва лизинг берувчи банк ўртасидаги ўзаро келишувга кўра лизинг шартномасида белгиланади. Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг тўғрисида”ги қонунига мувофиқ, лизинг шартномаси қуйидаги шартлардан бирига жавоб бериши керак: а) лизинг шартномасининг муддати тугагач, лизинг объекти лизинг олувчининг мулки бўлиб ўтса; б) лизинг шартномасининг муддати лизинг объекти хизмат муддатининг 80 фоизидан ортиқ бўлса ёки лизинг объектининг лизинг шартномаси тугаганидан кейинги қолдиқ қиймати унинг бошланғич қийматининг 20 фоизидан кам бўлса; в) лизинг шартномасининг муддати тугагач, лизинг олувчи лизинг объектини унинг бозор қийматидан паст нархда сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлса, бунда ана шу ҳуқуқни амалга ошириш кунидаги лизинг объекти қиймати асос бўлади; г) лизинг шартномаси амал қиладиган давр учун лизинг тўловларининг умумий суммаси лизинг объекти қийматининг 90 фоизидан ортиқ бўлса. Лизинг олувчи банк томонидан лизинг тўловлари жадвалига мувофиқ лизинг бўйича фоизли харажатлар ҳисобланганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмалари берилади: Дебет 54 198 – “Бошқа банклардан олинган лизинг бўйича фоизли харажатлар” ёки Дебет 54 199 – “Бошқа лизинг берувчилардан олинган лизинг бўйича фоизли харажатлар” Кредит 22 408 – “Лизинг (молиявий ижара) бўйича ҳисобланган фоизлар” Лизинг олувчи банк томонидан лизинг тўловлари тўланганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмалари амалга оширилади: Дебет 22 408 – “Лизинг (молиявий ижара) бўйича ҳисобланган фоизлар” Дебет 22 100 – “Лизинг (молиявий ижара) бўйича мажбуриятларнинг тегишли мос ҳисобварағи” Кредит – “Банкнинг вакиллик ёки лизинг берувчининг депозит ҳисобварағи” 53. Банкларнинг факторинг оператсияларини ҳисоби. Факторинг оператсиялари банк томонидан амалга оширилганда банкларда махсус бўлим ташкил этилади. Банкда факторинг оператсиялари молиявий манбаси бўлиб банкнинг ўз маблағлари, жалб этилган ва кредит маблағлар ҳисобланади. Банк сотилган товар ёки кўрсатилган хизматлар учун тўлов суммасини зудлик билан тўлаб бериш мақсадида сотувчидан тўлов талабнома ёки счетфактурада кўрсатилган суммани дисконт асосида сотиб олади ва дебиторга нисбатан барча ҳуқуқни ўзига ўтказади. Банк тўлов ҳужжатларни сотиб олишда асосий еътиборни сотиб олувчининг молиявий барқарорлиги, унинг товар ёки хизматларининг сифати ва бозордаги жозибадорлигига эътибор қаратади. Банкларда факторинг оператсиялари кўзда тутилмаган ҳисобварақаларга 90 966 - “Сотиб олинган дебиторлик қарзлари – Факторинг” ҳамда балансли 11 101 - “Сотиб олинган дебиторлик қарзлари – Факторинг” ва 11 103 - “Муддати ўтган сотиб олинган дебиторлик қарзлари – Факторинг” ҳисобварақларида ҳисобга олиб борилади. 54. Тижорат банклари томонидан чиқариладиган қимматли қоғозлар ҳисоби. Қимматли қоғозлар – бу уларни чиқарган шахс билан уларнинг эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқловчи дивидент ёки фоиз кўринишида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни бошқа шахсга бериш имкониятини назарда тутувчи пул ҳужжатидир. Қимматли қоғозларнинг бир қанча турлари бўлиб, уларга аксия, облигация,вексэл, депозит, жамғармали сертификатлар ва бошқалар киради. Ҳозирги кунда кўпгина тижорат банклари универсал банк бўлиб, кўплаб банк операциялари қатори қимматли қоғозлар билан ҳам операциялар бажарадилар.Тижорат банклари қимматли қоғозларнинг эмитентлари сифатида фаолият юритадилар, чунки кўп банклар аксиядорлик банклари бўлиб, ўз устав сармояларини шакллантириш мақсадида аксиялар чиқарадилар. Бундан ташқари, банклар қимматли қоғозлар билан инвеститсион операцияларни бажарадилар, қимматли қоғозлар бозорида сармоядор сифатида иштирок этадилар, қимматли қоғозлар олди-сотдиси билан, воситачилик операциялар билан шуғулланадилар. Қимматли қоғозлар номинал қиймати бўйича жойлаштирилганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмалари амалга оширилади: Дебет 10101 - “Айланма кассадаги нақд пуллар” ёки банкнинг вакиллик ҳисобварағи ёки мижоз ҳисобварағи Кредит 23600 - “Банк томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар”. Агар банк томонидан қимматли қоғоз баланс қийматидан юқори баҳода сотиб олинса, баланс қиймати ва сотиб олиш баҳоси ўртасидаги салбий фарқ 55995 – “Бошқа фоизсиз харажатлар” ҳисобварағининг “Чиқарилган қарзмажбуриятлари билан боғлиқ операциялар бўйича қилинган харажатлар”алоҳида шахсий ҳисобварағининг дебетида акс эттирилади. 55. Банк томонидан сотиб олинган қимматли қоғозлар ҳисоби. Тижорат банклари томонидан тижорат мақсадида давлат хазина вексэллари, давлат облигациялари, Марказий банкнинг облигациялари, давлат корхоналари қимматли қоғозлари, еврооблигациялар, хусусий корхоналар қимматли қоғозлари ва бошқа қимматли қоғозлар сотиб олиниши мумкин. Тижорат банклари томонидан тижорат мақсадида сотиб олинган қимматли қоғозлар ҳисобини юритиш учун ҳисобварақлар режасининг “Активлар” бўлимида 10700 “Олди-сотди қимматли қоғозлари” асосий ҳисобварағи ажратилган. Бу ҳисобварақ ўз ичига қуйидаги ҳисобварақларни олади: 10701 – Давлат хазина вексэллари 10705 – Давлат облигациялари 10709 – Марказий банкнинг облигациялари ва бошқа қимматли қоғозлари 10711 – Корхоналарнинг қарз қимматли қоғозлари 10715 – Еврооблигациялар 10719 – Корхоналарнинг улушли қимматли қоғозлари 10779 – Бошқа қимматли қоғозлар 10791 – Олди-сотди қимматли қоғозлар бўйича дисконт 10793 – Олди-сотди қимматли қоғозлар бўйича мукофот. Ушбу ҳисобварақларнинг дебетида сотиб олинган қимматли қоғозлар қиймати, шунингдек, қайта таснифланган ва ушбу ҳисобвараққа инвестициялар ҳисобварағидан ўтказилган қимматли қоғозлар, ҳисобварақларнинг кредитида сотилган қимматли қоғозларнинг қиймати, шунингдек, қайта таснифланган қимматли қоғозлар суммаси акс эттирилади. Банк томонидан қимматли қоғоз харид қилинганда қуйидаги ўтказма берилади: Дебет 10700 “Олди-сотди қимматли қоғозлари” Кредит 10101, 10301, 20200 Баланс ҳисоботи тузилаётган санага қимматли қоғозларнииг харид нархини бозор нархига солиштириш йўли билан қайта баҳолаш амалга оширилади. 58.Ўзбекистон банкларида валюта оператсиялари ҳисобини ташкил қилиш ва очиқ валюта позитсиясини юритиш тартиби. Банкларнинг ташқи иқтисодий фаолияти товар ва хизматлами экспортимпортида миллий ва чет эл валюталарида амалга ошириладиган банк оператсиялари,уларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл валютасига сотиш, носавдо оператсиялар, норезидентламинг мамлакат ичидаги ҳаракати ва бошқа чет эл валютасидаги оператсиялар билан боғлиқдир. Валюта оператсиялари - бу валюта бойликларига нисбатан бўлган эгалик ҳуқуқининг ўтиши билан боғлиқ оператсиялар, шу жумладан ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширишда чет эл валютасидан тўлов воситаси сифатида фойдаланиш, валюта бойликларини хориждан олиб кириш ва жўнатиш ҳамда хорижга олиб чиқиш ва жўнатиш, шунингдек, халқаро кўламда пул ўтказиш ишларини амалга ошириш билан боғлиқ оператсиялардир.Ушбу оператсиялар амалдаги қонуний ва меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солиб турилади. Ўзбекистон Республикасининг резидентлари ва норезидентлари валюта муносабатларининг субъектлари бўлиб ҳисобланадилар. Валюта бойликлари билан амалга ошириладиган оператсиялар валютани тартибга солиш объекти бўлиб ҳисобланади.Чет ел валютаси, чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар, чет эл валютасидаги тўлов ҳужжатлари ва соф қуйма олтин валюта бойликлари ҳисобланади. Амалдаги қонунга мувофиқ валюта оператсиялари жорий халқаро оператсияларга ҳамда капитал ҳаракати билан боғлиқ валюта оператсияларига бўлинади.Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бир йилдан ортиқ фаолият кўрсатаётган тижорат банкларига банк илтимосларига асосан чет валютасидаги оператсиялами амалга ошириш учун бу оператсияларнинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги ва банкнинг уларни амалга оширишга тайёрлик даражасига қараб литсензиялар беради. Литсензиялар хорижий капитал иштирокидаги банклар ва чет эл банкларининг филиалларига белгиланган муддатдан илгари, хусусий тижорат банклари учун еса олти ой тўлиши билан берилиши мумкин. Литсензиялар Бош литсензия, ички литсензия ва бир марта фойдаланадиган литсензияларга бўлинади. Бош литсензия тижорат банкларига Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳамда чет элда чет эл валютасидаги оператсиялами амалга ошириш учун берилган ҳуқуқ ҳисобланади. Ички литсензия тижорат банкларига Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл валютасидаги оператсиялами тўла ёки чекланган доирада амалга ошириш учун берилган ҳуқуқдир. Бир марта фойдаланадиган литсензия чет эл валютасида муайян банк оператсиясини амалга ошириш ҳуқуқини беради. Тижорат банклари томонидан литсензия олиш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига тақдим этилган илтимоснома зарур ҳужжатлар тўплами топширилгандан сўнг 30 кун мобайнида кўриб чиқилиши лозим. 59.Валюта оператсияларининг турлари ва уларнинг ҳисобини ташкил етишнинг ўзига хос хусусиятлари. Валюта оператсияларининг қуйидаги турлари мавжуд: - «спот» битими — бу ҳисобкитоблар шартнома тузилгандан кейин икки иш куни давомида, битим тузилган санада белгиланган курс бўйича ошириладиган битимдир; - «форфард» битими - бу шартнома бўйича ҳисоб-китоб икки кундан кейин маълум муддат ичида, у тузилган санада белгиланган курс бўйича амалга ошириладиган битимдир; - «своп» битими - бу икки томонлама даврий тўловлар мажбуриятини амалга оширишга асосланган келишув бўлиб, «спот» ва «форфард» битимлари комбинатсиясини ташкил қилади; - «оптсион» битими - бу маълум миқдордаги чет эл валюталарини муайян вақт давомида ёки маълум бир санагача белгиланган нарх бўйича сотиб олиш («оптсионколл») ёки сотиш («оптсион-пут») ҳуқуқини берувчи битимдир. «Оптсион» битими бўйича берилган ҳуқуқ ишлатилиши ёки ишлатилмаслигидан қатъий назар, сотиб олувчи «оптсион»ни сотувчига мукофот тўлайди. Устав капиталининг валюта қисмига тенг валютадаги активлами қайта баҳолаш натижасида бўлган фарқ сўм бўйича китобда 30906 -"Девалватсия учун заҳира" баланс ҳисобварағида акс эттирилади ва қайта солиққа тортиладиган базага киритилади. Қайта баҳолашдан сўнг қуйидаги ҳолларда фойда олинади: - агар чет эл валютаси бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг янги кредит қолдиғи сўм бўйича валюта позитсияси ҳисобварағининг корреспондент дебет қолдиғидан ортиқ бўлса; - агар чет эл валютаси бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг янги дебет қолдиғи сўм бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг корреспондентсияланувчи кредит қолдиғидан кам бўлса. Қайта баҳолашдан сўнг қуйидаги ҳолларда зарар кўрилади: - агар чет эл валютаси бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг янги кредит қолдиғи сўм бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг корреспондентсияланувчи дебет қолдиғидан кам бўлса; - агар чет эл валютаси бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг янги дебет қолдиғи сўм бўйича Бош китобдаги валюта позитсияси ҳисобварағининг корреспондентсияланувчи кредит қолдиғидан ортиқ бўлса.Асосий воситалар ва бошқа моддий бойликлар (хўжалик инвентари,материаллар, арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар ва бошқалар) кўринишидаги активлар, шунингдек, валюта маблағлари ҳисобига шаклланган номоддий активлар оператсия амалга оширилган кундаги Спот курси бўйича қайта баҳоланади ва сўмнинг жорий курси чет эл валютасига нисбатан ўзгариши туфайли ўтказиладиган кейинги қайта баҳолашлар унга тегишли бўлмайди, чунки валюта позитсияси дарҳол маблағ мол етказиб берувчига ўтказиш вақтида ёпилади. 60.Мижозларга чет эл валютасидаги ҳисобварақларни очиш ва юритиш тартиби. Мижозлар томонидан жорий валютада талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварақларини ва иккиламчи талаб қилиб олингунча сақланадиган, жамғарма, муддатли ва бошқа депозит ҳисобварақларнинг чет эл валютасилардаги турларини очиш учун банкка қуйидаги ҳужжатлар тақдим қилинади: - тадбиркорлик субъектлари томонидан: чет эл валютасида ҳисобварақ очиш учун ариза; - давлат руйхатидан ўтганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нусхаси; - имзолар намуналари ва мухр изи туширилган варақча. - тадбиркорлик субъектлари бўлмаган резидент юридик шахслар, жумладан бюджет ташкилотлари томонидан: чет эл валютасида ҳисобварақ очиш учун ариза; - солиқ органлари томонидан солиқ тўловчининг идентификатсия рақами берилганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нусхаси; имзолар намуналари ва мухр изи туширилган варақча. Норезидентлар (жисмоний шахслар кирмайди) томонидан: - чет эл валютасида ҳисобварақ очиш учун ариза; - солиқ органлари томонидан солиқ тўловчининг идентификатсия рақами берилганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нусхаси; - тегишли шаклдаги имзолар намуналари ва мухр изи туширилган варақча. Резидент ва норезидент жисмоний шахслар томонидан: тегишли шаклдаги ҳисобварақ очиш учун ариза; шахсини тасдиқловчи ҳужжат тақдим этилади (паспорт ва унга тенглаштирилган ҳужжатлар). Ушбу банкда мижоз томонидан илгари очилган ҳисобварақ мавжуд бўлса, фақат ҳисобварақ очиш учун ариза тақдим этилади. Мижозларнинг чет эл валютасидаги ҳисобрақамларини юритиш нисбатан оддий, яъни сўмда ҳисобварақ юритишдан катта фарқ қилмайди. Мижозларга чет эл валютасидаги талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварақлари билан бирга транзит ҳисобварақлари ҳам очилади. Валюта ҳисобварақларидан тўловлар ваколатли банклар томонидан ҳисобварақлардаги маблағнинг қолдиғи доирасида амалга оширилади. Марказлаштирилмаган валюта тушумини мажбурий сотиш тушум корхонанинг транзит валюта ҳисоб рақамига тушган санадан бошлаб 5 банк кунидан кечикмай, марказлаштирилган экспорт бўйича эса 3 банк кунидан кечикмай амалга оширилади. Бунда 500 АҚШ долларига тенг бўлган миқдордан ошмайдиган чет эл валютасидаги тушумдан мажбурий сотишни ҳар ўн кунда амалга оширишга рухсат берилади. Товарлар ва хизматларни марказлаштирилмаган экспорт бўйича сотишдан олинган чет эл валютасидаги тушумнинг 50 фоизи, марказлаштирилган экспорт бўйича сотишдан олинган чет эл валютасидаги тушумнинг 100 фоизи ваколатли банкларга мажбурий сотилиши керак. Мижозларнинг ҳисобварақларига товарлар ва хизматларни марказлаштирилмаган экспорт бўйича сотишдан олинган чет эл валютасидаги тушум келиб тушганда қуйидаги бухгалтерия ёзуви берилади: Валютадаги бош китобда: Дт 10501 - “Бошқа банклардаги вакиллик ҳисобварақлари- Ностро”, Кт 20200 - “Талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар” – експортчи корхонанинг валютадаги транзит ҳисобварағи. Мижозларнинг чет эл валютасидаги экспорт тушумларидан амалдаги қонунчиликда белгиланган тартибда 50 фоизи мажбурий сотилгандан сўнг валюта маблағларининг қолган қисми уларнинг жорий валюта ҳисобварағига ўтказилади: Валютадаги бош китобда: Дт 20200 - “Талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар” – экспортчи корхонанинг валютадаги транзит ҳисобварағи - експорт тушумининг 100 фоиз суммаси, Кт 20200 - “Талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар” – экспортчи корхонанинг жорий валютадаги ҳисобварағи — експорт тушумининг 50 фоиз суммаси, Кт 17101 - "Валюта позитсияси" ҳисобварақлари - мажбурий сотиш учун ажратилган экспорт тушумининг 50 фоиз суммаси. Сўмдаги бош китобда: Дт 17101-"Валюта позитсияси" ҳисобварақлари, Кт - Експортчи корхонанинг сўмдаги ҳисобварағи - мажбурий сотишдан келиб тушган суммаси. 61.Банкларда халқаро ҳисоб-китоблар бўйича оператсиялар ҳисоби. Товар ва хизматларни экспорт-импорт қилиш билан боғлиқ халқаро ҳисобкитоб оператсиялари ваколатли тижорат банклари томонидан амалга оширилади. Бундай оператсиялар амалга ошириладиган иш участкаси мижозлар ва хорижий банклар билан тўғри муносабат ўрната оладиган, тез-тез юзага келадиган келишмовчиликларни халқаро қоида ва таомилларга мувофиқ ҳал қилиш йўлларини топа оладиган, юқори малакали ходимлар билан таъминлашни талаб қилади.Шуни ҳисобга олиш зарурки, ҳисобкитобларни амалга ошириш вақтида банк йўл қўйган ҳар қандай хато жарима ва тўлов шаклидаги валюта йўқотишларига олиб келади. Товар ва хизматларни экспорт-импорт қилиш билан боғлиқ халқаро ҳисобкитоб оператсияларида ҳисоб-китоб шакли экспортчилар ва импортчилар томонидан шартнома тузиш вақтида белгиланади. Ҳозирда қуйидаги халқаро ҳисоб-китоб шакллари қўлланилмоқда: инкассо,аккредитив, банк ўтказмалари (ўтказма топшириқномалари). Инкассо - бу экспортчининг ўз банкига импортчидан маълум миқдордаги суммани олишни ёки ушбу маблағларни белгиланган муддатда тўлаб берилиши ҳақида тасдиқ (актсепт)ни олиш тўғрисидаги топшириғидир. Халқаро амалиётда инкассо қуйидаги турларга бўлинади: соф инкассо ва ҳужжатли инкассо. Соф инкассо - бу пул мажбуриятлари (масалан чеклар ва векселлар) бўйича мижозга тегишли бўлган маблағларни олишдир. Ҳужжатли инкассо - бу мижозга тегишли бўлган маблағларни тижорат ҳужжатлари (товарлар этказиб берилганлиги, иш ва хизматлар бажарилганлигини тасдиқловчи транспорт, суғурта ҳужжатлари ва бошқалар) бўйича олишдир. Ҳозирги халқаро савдони кредит воситаси ҳамда тўловларни таъминлаш ва амалга ошириш чораси бўлган аккредитивсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Аккредитив - банкнинг товарларни ёки хизматларни сотувчига муайян пул суммасини товар жўнатилганлиги ёки шартномадаги хизматлар бажарилганлигини тасдиқлайдиган тегишли ҳужжатлар ўз вақтида тақдим этилган ҳолларда тўлаш ҳақидаги қатъий мажбуриятидир. Тўловнинг бажарилишини таъминлаш даражасига қараб аккредитивлар қайтариб олинадиган ва қайтариб олинмайдиган аккредитивларга бўлинади.Халқаро банклар амалиётида ҳужжатли аккредитивларнинг қуйидаги турлари мавжуд: - тасдиқланган аккредитив, тасдиқланмаган аккредитив, актсептли аккредитив,тўлов муддати кечиктирилган аккредитив, муддатли аккредитив, бўнак тўланадиган аккредитив ва револвер аккредитивлар. 62.Нақд чет эл валюталарига оид оператсияларни амалга ошириш ва уларни ҳисобга олиш. Ваколатли банклар бўлинмалари валюта айирбошлаш шахобчалари орқали резидентлар ва норезидентлар бўлмиш жисмоний шахслардан чет эл валютасининг сотиб олинишини амалга оширадилар. Банк бўлинмалари иш бошлагунига қадар айирбошлаш шахобчаларининг кассирларини қатъий ҳисобот бланклари ва кун давомида шахобчанинг фаолият юритиши учун этарли бўлган миқдордаги сўмлар ва чет эл валютасидаги бўнак билан таъминлайдилар. Бўнакнинг берилиши ва нақд чет эл валютаси ва чет эл валютасидаги тўлов ҳужжатларининг харид қилиниши чоғида қуйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади. Сўмлардаги нақд пуллар суммасининг айирбошлаш шахобчаи ходимига ҳисобот учун бериш: фақат Бош дафтарда миллий валюта бўйича, Дт 10103 - “Пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар”, Кт 10101 - “Амалиёт (оператсион) кассадаги нақд пуллар”. Айирбошлаш шахобча томонидан сотиб олинган нақд чет эл валютаси суммасига: фақат Бош дафтарда АҚШ доллари бўйича, Дт 10101- “Пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар”, Кт 17101- “Валюта позитсияси ҳисобварақлари”. Фақат Бош дафтарда миллий валюта бўйича, Дт 17101- “Валюта позитсияси ҳисобварақлари”, Кт 10103- “Пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар”. Нақд пуллар қолдиғининг банк кассасига кирим қилиниши: фақат Бош дафтарда миллий валюта бўйича, Дт 10101- “Амалиёт (оператсион) кассадаги нақд пуллар”, Кт 10103- “Пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар”. Ваколатли банкларнинг бўлинмалари резидент жисмоний шахсларга чет эл валютасини сотишни айирбошлаш шахобчалари орқали амалга оширадилар. Нақд чет эл валютасини сотишга оид оператсияларнинг амалга оширилиши чоғида қуйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади: айирбошлаш шахобчаининг ходимига нақд чет ел валютасининг ҳисобот учун берилиши: фақат Бош дафтарда АҚШ доллари бўйича, Дт 10103 - “Пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар”, Кт 10101 - “Амалиёт (оператсион) кассадаги нақд пуллар”. Сотилган чет эл валютаси суммасига: фақат Бош дафтарда АҚШ доллари бўйича, Дт 17101 - “Валюта позитсияси ҳисобварақлари”, Кт 10103 - “Пул алмаштириш шахобчаларидаги нақд пуллар”. Банк бўлинмалари ҳам ўзининг, ҳам бошқа (шу жумладан, хорижий ва халқаро)банклар, ташкилотлар, уюшмалар ва тўлов тизимлари жамиятлари томонидан емиссияланган, резидент ва норезидент жисмоний шахсларнинг дебет ва кредит карточкалари бўйича нақд чет эл валютасининг берилиши ва қабул қилиб олинишига оид оператсияларни амалга оширадилар. Мазкур ваколатли банк томонидан емиссияланган дебет ва кредит карточкаларига оид ҳисобварақларга кирим қилиниши учун резидент ва норезидент жисмоний шахслардан нақд чет эл валютасининг қабул қилиб олиниши мижознинг аризаси бўйича унинг талаб қилиб олингунигача депозит ҳисобварағига асосан амалга оширилади, кейинчалик дебет ва кредит карточкаларига кирим қилинади. 63.Нақд чет эл валютадаги операцияларни бухгалтерия ҳисоби. Нақд чет эл валютасига оид операцияларнинг амалга оширилиши чоғида қатъий ҳисобот бланкларидан фойдаланилади. Қатъий ҳисобот бланклари банк муассасалари кассасида сақланади ва айирбошлаш пунктларининг ходимларига белгиланган тартибда банк бўлинмалари раҳбарларининг рухсатлари билан буюртманома асосида берилади. Қатъий ҳисобот бланклари 93609 - "Сақлашдаги қимматликлар" номли фавқулодда ҳолатлар ҳисобварағида ҳисобга олинади. Ҳисоботлар учун масъул шахсларга қатъий ҳисобот бланкларининг берилиши чоғида алоҳида таҳлилий ҳисоб юритилади. Нақд чет эл валютадаги операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш қуйидаги баланс ҳисобварақларида ҳисобга олинади: 10101 - Айланма кассадаги нақд пуллар; 10103 - Пул алмаштириш шохобчаларидаги нақд пуллар; 10105 - Чеклар ва бошқа тўлов ҳужжатлари; 10109 - Йўлдаги нақд пуллар ва бошқа тўлов ҳужжатлари; 17101 - Валюта позицияси ҳисобварақлари. Нақд чет эл валютаси ва шахсий ҳисобварақлардаги тўлов ҳужжатларининг чет эл валютасидаги қолдиқлари ҳар куни банк омборхонаси дафтарларида чиқарилган қолдиқлар билан солиштирилади. Шахсий ҳисобварақлар қуйидаги турларга гуруҳланади: - кассадаги нақд чет эл валютаси; - айрбошлаш пунктларидаги чет эл валютасидаги аванслар; - чет эл валютасидаги бошқа аванслар. Тижорат банклари юридик ва жисмоний шахс (резидент ва норезидент) ларнинг депозит ҳисобварақларига ўтказиш учун нақд чет эл валютасини қабул қилишни қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширади. Нақд валютани қабул қилиб олиш 09010-сон шакл бўйича нақд чет эл валютаси бадалига оид ариза асосида амалга оширади ва бухгалтерия ҳисобида қуйидагича расмийлаштирилади: Нақд чет эл валютасининг кассага қабул қилиниши: Бош дафтарда АҚШ доллари бўйича: Дебет 10101 840 - "Айланма кассадаги нақд пуллар", Кредит 20200 840–“Мижозларнинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлари ҳисобварақлари". Ўзбекистон Республикасига киришда божхона декларациясида кўрсатилган суммадан ортиқ нақд чет эл валютасининг олиб чиқилишига Марказий банк ёки тижорат банкларининг рухсатномаси билан йўл қўйилади. Нақд чет эл валютасини олиб чиқишга рухсатноманинг бошқа шахсларга берилишига йўл қўйилмайди. Чет эл валютасидаги нақд пулларни қайта баҳолаш белгиланган тартибда амалга оширилади. Тижорат банклари Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки ва унинг ҳудудий бошқармаларига Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган шакллар ва муддатларга мувофиқ нақд чет эл валютасида ўтказилган операциялар ҳақидаги маълумотларни тақдим этадилар 64.Валюта айирбошлаш шахобчаларида нақд пул ва чет эл валютаси ҳисобини юритиш тартиби. Тижорат банкларининг валюта айирбошлаш шахобчалари орқали нақд чет эл валютасини сотиб олиш учун тижорат банклари филиалларини етарли миқдорда нақд сўм билан таъминлаш мақсадида Марказий банкнинг ҳудудий Бош бошқармалари (ҲББ) тижорат банклари филиалларига мадад пуллари беради. Мадад пуллари Марказий банкнинг ҲББ Ҳисоб-китоб-касса маркази (ҲККМ) айланма кассасидаги нақд пуллар ҳисобидан берилади (ЎзР МВ томонидан 16.08.2017 йилда 2912-сон билан роʻйхатга олинган “Тижорат банкларига жисмоний шахслардан нақд чет эл валютасини сотиб олиши учун Марказий банк томонидан мадад пуллари бериш тартиби тўғрисида”ги Низом).ҲККМ томондан тижорат банкларига жисмоний шахслардан чет эл валютасини харид қилиш учун сўмда мадад пули бериш Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Республика инкассация хизматининг жойлардаги бошқармалари (бўлимлари) орқали томонлар ўртасида тузилган шартномалар, тижорат банкларининг ёзма буюртмалари ҳамда Республика Марказий банки ва унинг ҲББлари фармойишлари асосида амалга оширилади. Ушбу мадад пуллари фақатгина тижорат банки филиалларининг валюта айирбошлаш шохобчалари орқали жисмоний шахслардан нақд чет эл валютасини сотиб олиш учун ишлатилади, бошқа мақсадларга йўналтириш Марказий банк ҲББнинг тегишли фармойишига асосан амалга оширилади. Банк томонидан сўралган мадад пуллари Марказий банкнинг ҲББ фармойишига асосан ҲККМ айланма кассасидаги нақд пуллар ҳисобидан инкассация хизмати орқали берилади. ҲККМларда мазкур фармойишга асосан тижорат банкларига мадад пули жўнатилганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади: Дебет 10109 000 — «Йўлдаги нақд пуллар ва бошқа тўлов ҳужжатлари», Кредит 10101 000 — «Айланма кассадаги нақд пуллар» ҳисобварағи. ҲККМ айланма кассасида тижорат банклари филиаллари томонидан сўралган мадад пулларини бериш учун етарли бўлмаган тақдирда, шу куннинг ўзида Марказий банкнинг ҲББ ҲККМ айланма кассасини мадад пули билан таъминлаш чораларини кўради. Марказий банкдан олинган эмиссия рухсатномасига асосанолинган мадад пулларини Марказий банкнинг ҲББ эртанги кундан кечиктирмасдан тегишли тижорат банклари филиалларига белгиланган тартибда инкассация хизмати орқалиетказиб берилишини таъминлайди. Нақд чет эл валютасини сотиб олиш учун тижорат банкларига мадад пуллари бериш мақсадида захира фондидан айланма кассага нақд пул ўтказиш учун берилган эмиссия рухсатномаларидан: а) Марказий банкнинг ҲББ рухсатнома олинган кунни ҳисобга олмаган ҳолда уч банк иш куни давомида; б) ҲККМ Марказий банкнинг ҲББдан рухсатнома олинган кунни ҳисобга олмаган ҳолда икки банк иш куни давомида фойдаланиши мумкин. Banklar uchun moddiy va nomoddiy aktivlarning turlari Банклар учун асосий воситалар энг муҳим моддий асос бўлиб, уларнинг фаолияти бевосита уларга боғлиқ бўлади. Чунки банк фаолиятини амалга оширишда банк биноси ва бошқа асосий воситаларини шакллантиргандан сўнг иш бошлайдилар. Шу боисдан, банкларда асосий воситалардан фойдаланиш ва уларнинг бутлигини таъминлаш ҳамда асосий воситаларининг ҳаракатини бухгалтерия ҳисоби орқали назорат қилиш муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун банкларда фойдаланишда бўлган асосий воситаларнинг туркумланиши, қайта баҳоланиши ва уларнинг бухгалтерия ҳисобини тўғри ташкил этиш бугунги кунда долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Бу ўз навбатида, асосий воситалар тўғрисида тўлиқ маълумот ва тушунчага эга бўлишни талаб қилади. Асосий воситалар деб, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳасида фойдаланадиган, шунингдек, узоқ муддатли ижарага бериладиган ва узоқ муддат давомида (бир йилдан ортиқ) хизмат қиладиган воситаларга айтилади.Асосий воситалар турларига кўра, бинолар ва иншоотлар; узатувчи мосламалар; машина ва асбоб-ускуналар; транспорт воситалари; асбобускуналар; ишлаб чиқариш инвентарлари ва буюмлар; хўжалик инвентарлари; иш ва маҳсулдор ҳайвонлар; кўп йиллик дарахтлар; эрлами яхшилашга сарфланган капитал сарфлар ва бошқа асосий воситалар кабиларга гуруҳланади. Шунингдек, ижарага олинган асосий воситаларга сарфланган капитал қўйилмалар ҳам асосий воситалар таркибида ҳисобга олинади. Асосий воситаларни турлари бўйича туркумлашдан кўзланган асосий мақсад уларнинг аналитик ҳисобини ташкил қилишдир. Кимга тегишлигига қараб, асосий воситалар ўзига тегишли ва ижарага олинган асосий воситаларга, фойдаланиш белгиларига қараб эса, асосий воситалар фойдаланишдаги, реконструктсиядаги ва қайта қуроллантиришдаги асосий воситаларга бўлинади. Банкларда асосий воситаларнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, бошланғич қиймати; тикланиш қиймати; қолдиқ қиймат; тугатиш қиймати бўйича баҳоланади. Айрим ҳолларда улар қайта баҳоланиши мумкин. Индекс усули - бу асосий воситаларнинг баланс қиймати ва қайта баҳолаш кунидаги шу активлар бўйича жамғарилган амортизатсиясининг маълум индексидан фойдаланган ҳолда амалга оширилишидир. Бунда, активларнинг қайта баҳоланган қиймати уларнинг баланс қиймати ва жамғарилган эскириш суммаси билан таққосланади ҳамда ўртадаги фарқ суммасига тегишли бухгалтерия ҳисоби ёзувлари амалга оширилади. Тўғридан-тўғри усул билан асосий воситаларни қайта баҳолашда, бухгалтерия ҳисобида тегишли асосий воситалар бўйича ҳисобланган жамғарилган эскириш суммаси, шу активнинг қайта баҳолангандаги тикланиш қийматини қайта баҳолангунга қадар бўлган баланс қийматига бўлиш натижасида ҳосил қилинадиган коеффитсиентга кўпайтирилади. 74. Банкларда балансдан ташқари операциялар ҳисоби мазмуни. Банк балансининг мазкур бўлимида банк томонидан барча турдаги балансдан ташқариҳисоблари амалга оширилади ва акс эттирилади. «Кўзда тутилмаган ҳолатлар» бўлимига операцияларни икки ёқлама ёзув услуби бўйича акс эттириш ва амалга оширилган операцияларнинг тўғрилигини қўшимча назорат қилиш имконини берувчи контр-актив ҳисобварақлар киритилган. Балансдан ташқари ҳисобварақлар банк балансининг актив қисми таркибига киради. Балансдан ташқари ҳисобварақларда банкка тегишли бўлмаган ва унга ишонган ҳолда сақлаш учун топширилган воситалар ва қимматликлар, ижро этилиши лозим бўлган талаблар ва мажбуриятлар, муддатли ва муддати ўтган тўловлар ҳамда қимматли қоғозлар бланкалари ҳисобга олинади. Дастлабки бухгалтерия маълумотлари мазкур ҳисобварақларга балансдан ташқари ордерлар орқали акс эттирилади ва банк томонидан тақдим этиладиган ҳисоботлар аналитик ва синтетик таҳлили шу маълумотлар асосида амалга оширилади. тўловга яроқсиз ва экспертизага қабул қилинган банкнот ва тангалар; - ҳужжатли қимматли қоғозлар бланкалари ва ҳужжатсиз қимматли қоғозлар; - банкнинг пластик карталари, терминаллари, банкоматлари ва инфокиоскалари; - савдога оид молиялашлар; - активлар бўйича фоизлар ва воситачилик ҳақлари; - банкнинг кредит ва лизинг мажбуриятлари; - қарздорларнинг кредит ва лизинг мажбуриятлари; - ҳосилавий инструментлар бўйича трансакциялар; - қимматли қоғозлар бўйича муддатли битимлар; - сақланаётган қимматли қоғозлар ва бошқа қимматбаҳо буюмлар; - гаров сифатидаги қимматли қоғозлар, мулклар ва мулкий ҳуқуқ(талаб)лар. Банкнинг кўзда тутилмаган ҳолатлар ҳисобварақларида заҳира фондидаги банкноталар ва тангалар, кредитлар бўйича қарздорларнинг муддатли мажбуриятлари, ҳисоб-китоб ҳужжатлари, банкка қабул қилинган инкассо ва кредит бўйича таъминот ҳужжатлари ҳисоби, қатъий ҳисобда тўрувчи бланкалар, пул белгиларини чиқариш учун рухсатнома, тўловга қаратилган аккредитивлар ва бошқаларнинг ҳисоби юритилади. 75. Банк кафолатлари ва уларнинг ҳисоби. Иқтисодиётда бўладиган пул айланишининг 80-90 фоизини нақд пулсиз айланиши ташкил этади. Нақд пулсиз айланиши нақд пулсиз ҳисоб- китоб шакллари асосида олиб борилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг кэнг ишлатилишига кўп тармоқли банк тизимининг ривожланиши, давлат томонидан микроиқтисодий жараёнларни ўрганиш ва уни тартибга солиш нуқтаи-назаридан давлатларнинг қизиқиши, мулкчилик шаклларининг кўпайиши ва турли мулкчилик муносабатларининг кэнгайиб бориши асос бўлади. Авваломбор тўловлар билан боғлиқ бўлган операцияларнинг балансдан ташқари операцияларни ўрганишда нақд пуллар, яъни банкнота ва тангалар билан боғлиқ бўлган операцияларни кўриб чиқсак. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонуний тўлов воситаси сифатида банкнотлар ва тангалар кўринишидаги пул белгиларини муомалага чиқаришда мутлақ ҳуқуққа эга бўлиб, уларнинг муомалада бўлиш қоидаларини белгилайди. Шу сабабли тегишли тартибқоидаларни ишлаб чиқади ва жорий қилади. Хозирги кунда нақд пул билан боғлиқ бўлган операциялар банкларда “Тижорат банкларида касса ишини ташкил этиш,инкассация ва қимматликларни ташишга доир” 1831-сонли йўриқнома асосида амалга оширилади. Банк кассирлари муомаладаги пулларнинг тозалиги ва уларнинг сифатини ҳар куни назорат қилишлари шарт. Пул ва металл тангаларни қабул қилиш ҳамда улар билан ишлашда эскирган, шикастланган, шунингдек нуқсонли металл тангалар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган пул ва металл тангаларнинг тўловга яроқлилик белгиларини аниқлаш Қоидаларига биноан муомаладан чиқарилади. Кассирлар, пул санаш машиналарида қайта саналган пул ва тангаларни, шунингдек бевосита пул тушумини топширувчилар томонидан сараланган пул ва тангаларнинг ҳақиқийлиги, тўловга яроқлилиги ва эскирганлигини аниқлаш масъулиятидан озод этилмайди. Тўлов ёки алмаштириб бериш учун қабул қилинган қалбаки ёки тўловга яроқсиз пулларни қабул қилиб олган банк кассирлари, ўзлари қабул қилган қалбаки ёки тўловга яроқсиз пул ва металл тангаларнинг умумий суммаси бўйича моддий жавобгар ҳисобланади. Тўлов қобилиятини йўқотган пуллар алмаштириб берилмайди. Банклар ва уларнинг филиаллари ёнғинлар ёки бошқа бахтсиз ҳодисалар оқибатида яроқсиз ҳолга келган пулларни (Давлат ёнғин назорати органи томонидан берилган маълумотнома тақдим этилганда), уларнинг ҳақиқийлигига ишонч ҳосил қилгач, банк (филиал) раҳбари рухсати билан алмаштириб бериш ҳуқуқига эгадирлар. Шикастланган пулларни алмаштириб бериш, мижозлар уларни банк кассасига тақдим этганларидан сўнг, бухгалтерия ўтказмаларисиз амалга оширилади. Шикастланган пулларга "Алмаштирилган" деган тўртбурчак муҳр босилади ва унда банк номи, санаси, пулнинг ҳақиқийлигини кўздан кечирган шахснинг лавозими кўрсатилиб, унинг имзоси қўйилади. Иқтисодиётда бўладиган пул айланишининг 80-90 фоизини нақд пулсиз айланиши ташкил этади. Нақд пулсиз айланиши нақд пулсиз ҳисоб- китоб шакллари асосида олиб борилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг кэнг ишлатилишига кўп тармоқли банк тизимининг ривожланиши, давлат томонидан микроиқтисодий жараёнларни ўрганиш ва уни тартибга солиш нуқтаиназаридан давлатларнинг қизиқиши, мулкчилик шаклларининг кўпайиши ва турли мулкчилик муносабатларининг кэнгайиб бориши асос бўлади. Авваломбор тўловлар билан боғлиқ бўлган операцияларнинг балансдан ташқари операцияларни ўрганишда нақд пуллар, яъни банкнота ва тангалар билан боғлиқ бўлган операцияларни кўриб чиқсак. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонуний тўлов воситаси сифатида банкнотлар ва тангалар кўринишидаги пул белгиларини муомалага чиқаришда мутлақ ҳуқуққа эга бўлиб, уларнинг муомалада бўлиш қоидаларини белгилайди. Шу сабабли тегишли тартиб-қоидаларни ишлаб чиқади ва жорий қилади. Хозирги кунда нақд пул билан боғлиқ бўлган операциялар банкларда “Тижорат банкларида касса ишини ташкил этиш,инкассация ва қимматликларни ташишга доир” 1831-сонли йўриқнома асосида амалга оширилади. Банк кассирлари муомаладаги пулларнинг тозалиги ва уларнинг сифатини ҳар куни назорат қилишлари шарт. Пул ва металл тангаларни қабул қилиш ҳамда улар билан ишлашда эскирган, шикастланган, шунингдек нуқсонли металл тангалар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган пул ва металл тангаларнинг тўловга яроқлилик белгиларини аниқлаш Қоидаларига биноан муомаладан чиқарилади. Кассирлар, пул санаш машиналарида қайта саналган пул ва тангаларни, шунингдек бевосита пул тушумини топширувчилар томонидан сараланган пул ва тангаларнинг ҳақиқийлиги, тўловга яроқлилиги ва эскирганлигини аниқлаш масъулиятидан озод этилмайди. Тўлов ёки алмаштириб бериш учун қабул қилинган қалбаки ёки тўловга яроқсиз пулларни қабул қилиб олган банк кассирлари, ўзлари қабул қилган қалбаки ёки тўловга яроқсиз пул ва металл тангаларнинг умумий суммаси бўйича моддий жавобгар ҳисобланади. Тўлов қобилиятини йўқотган пуллар алмаштириб берилмайди. Банклар ва уларнинг филиаллари ёнғинлар ёки бошқа бахтсиз ҳодисалар оқибатида яроқсиз ҳолга келган пулларни (Давлат ёнғин назорати органи томонидан берилган маълумотнома тақдим этилганда), уларнинг ҳақиқийлигига ишонч ҳосил қилгач, банк (филиал) раҳбари рухсати билан алмаштириб бериш ҳуқуқига эгадирлар. Шикастланган пулларни алмаштириб бериш, мижозлар уларни банк кассасига тақдим этганларидан сўнг, бухгалтерия ўтказмаларисиз амалга оширилади. Шикастланган пулларга "Алмаштирилган" деган тўртбурчак муҳр босилади ва унда банк номи, санаси, пулнинг ҳақиқийлигини кўздан кечирган шахснинг лавозими кўрсатилиб, унинг имзоси қўйилади. 78. Банкларда молиявий натижаларнинг шаклланиши. Банкларда молиявий натижалар оператсион ой якунлангандан сўнг якуний балансда ўз аксини топади. Бироқ, молиявий натижаларни тўлиқ барча банк оператсиялари бўйича аниқлаш, шунингдек, банк мажбуриятларини қоплаш ва уларни тўлаб бериш йиллик молиявий ҳисоботларда ўз аксини топади. Банкларда ҳам молиявий натижаларни шакллантириш амалдаги меъёрий ҳужжатларга асосан амалга оширилади. Шу боисдан, банкларда молиявий натижаларни акс эттириш учун бухгалтерия ҳисобининг ҳисобварақлари 31200- «Тақсимланмаган фойда», 40000 - «Даромадлар” ва 50000 - «Харажатлар» ҳисобварақларидан фойдаланилади. Бунда, тижорат банклари фаолиятини амалга оширишдаги барча оператсиялар бўйича сарфланадиган ва тўланадиган харажатларни 50000 - «Харажатлар»ҳисобварақларида акс эттирилиб, бутун ой ёки йил давомидаги харажатлар аналитик ва синтетик ҳисоб маълумотларида расмийлаштирилади.Шунингдек, банк оператсиялари фаолиятини ташкил қилиш ва мижозларига хизмат кўрсатиш жараёнида улардан фоизли ҳамда фоизсиз тарзда олинган устамалар, шу билан бир қаторда, банк томонидан ўз активларини даромадли манбаларга жойлаштирилиши туфайли олинган даромадларнинг барчаси 40000 -“Даромадлар” ҳисобварақда ҳисобга олинади. Натижада, банк фаолиятини амалга оширишда қилинган барча харажатлар олинган даромадлар ҳисобидан қопланиши ва ортиқча маблағлар банкнинг ҳисобот йилидаги (ой) соф фойдаси ҳисобланади. Ушбу соф фойда ҳисобидан солиқлар ва актсиядорларга тўланган (дивиденддан солиқ) дивидендлардан қолгани банкнинг тақсимланмаган фойдасига ўтказилади. 79. Банкларда харажатлар ва уларнинг бухгалтерия ҳисоби. Банкнинг харажатлари - бу банк фаолиятини амалга ошириш жараёнида амалга оширилган фоизли ва фоизсиз ҳамда банк оператсион харажатларидан ташкил топади. Ушбу харажатларнинг барчаси бухгалтерия ҳисобварақлари режасидаги 50000- «Харажатлар» ҳисобварақларида ҳисобга олиб борилади. Банкнинг фоизли харажатларига қуйидаги оператсиялар бўйича ҳисобланган фоиз тўловлари киради: - талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитламинг турлари бўйича фоизли харажатлари, - Ўзбекистон республикаси марказий банкининг ҳисобварақлари бўйича фоизли харажатлари, - бошқа банкларнинг ҳисобварақлари бўйича фоизли харажатлари, - қисқа муддатли кредитлар бўйича фоизли харажатлари, - узоқ муддатли кредитлар бўйича фоизли харажатлари, - чиқарилган қимматли қоғозлар бўйича фоизли харажатлари, - бошқа фоизли харажатлардир. Фоизсиз харажатларга қуйидагилар киради: - Ўзбекистон республикаси марказий банкига тўланадиган хизмат ва воситачилик харажатлари, - бошқа банкларга тўланадиган хизмат ва воситачилик харажатлари, - қимматли қоғозлар олди-сотди оператсиялари бўйича тўланадиган хизмат ва воситачилик харажатлари, - қимматбаҳо металлар, тошлар ва тангалар олди-сотди оператсиялари бўйича тўланадиган хизмат ҳамда воситачилик харажатлари, - сотиб олинган векселлар бўйича тўланадиган хизмат ва воситачилик харажатлари, - аккредитивлар ва актсептлар бўйича тўланадиган хизмат ҳамда воситачилик харажатлари, - овердрафт бўйича харажатлари, - кредитлар бўйича воситачилик харажатлари, - кредит мажбуриятлари бўйича харажатлари, - менежмент бўйича харажатлар, - синдикат кредитларда қатнашиш билан боғлиқ харажатлар, - маҳаллий тўловлар бўйича ва воситачилик харажатлари, - хорижий тўловлар бўйича ва воситачилик харажатлари, - инкассо оператсияларини амалга ошириш бўйича ва воситачилик харажатлари, - кафолат ва кафиллик оператсияларини амалга ошириш бўйича ва воситачилик харажатлари, - бошқа воситачилик ва хизмат харажатлари, - бошқа фоизсиз харажатлари, яъни банк асосий воситаларини сотиш ёки диспозитсия қилишдан кўрилган зарарлари, - банкнинг бошқа хусусий мулкларини сотиш ёки диспозитсия қилишдан кўрилган зарарлар ва бошқа зарарлари киради. 80. Банкларда оператсион харажатлар ҳисоби. Банкнинг оператсион харажатлари таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин: - банк хизматчиларининг иш ҳақи ва улар учун қилинган бошқа харажатлари, - ижара ва таъминот харажатлари, - хизмат сафарлари ва транспорт харажатлари, - маъмурий харажатлар, - репрезентатсия ва хайрия харажатлари, - эскириш харажатлари, - суғурта, солиқ ва бошқа харажатлар ва кўрилиши мумкин бўлган зарарларни баҳолаш харажатлари ҳамда даромад солиғини баҳолашдан иборатдир. Банклар ўз оператсион харажатларини уларнинг бош банки томонидан бир йил учун тасдиқланган ва хабар берилган смета ассигнациялари доирасида амалга оширадилар. Банкнинг оператсион харажатлари учун ажратилган смета ассигнатсиялари ҳисобот йилининг 31 декабригача амал қилади. Тугаган йилда амалда қилинган барча харажатлар 31 декабргача ўтказилиши лозим. Банк оператсион харажатлари бўйича ҳужжатлами расмийлаштириш вазифаси юклатилган ходим бу харажатлар бўйича ҳужжатларни бухгалтерия ўтказмалари учун қабул қилаётганда қуйидагиларни текширади: а) пули тўланаётган ҳужжатда кредитлами тасарруф этувчининг рухсат имзоси борйўқлиги; б) пули тўланаётган ҳужжатдаги хусусий суммалар ва якунлар тўғрилиги; в) ҳужжат тўғри расмийлаштирилгани ва хусусан, кўрсатилган хизматлар учун тузилган тўлов ҳужжатларига банкнинг тегишли мансабдор шахслари бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар қабул қилинганини тасдиқлаб қўйган имзоламинг бор-йўқлиги; г) сотиб олинган моддий қимматликлар учун ёзилган тўлов ҳужжатларда бу қимматликларни улар бут сақланиши учун жавобгар шахслар қабул қилиб олганлиги тўғрисидаги тилхатларнинг бор-йўқлиги; д) ҳужжат пули ҳисоботи топшириладиган суммалардан тўланган ҳолларда пул олингани тўғрисида ҳужжатга имзо чекилгани. Агар ҳисоб-китоблар нақд пулсиз тартибда амалга оширилса, у ҳолда мемориал ордер тузилади. Мемориал ва касса ордерлари банк ички ҳисобварақлари бўйича ҳисоб юритадиган бухгалтер ҳамда бош бухгалтер ёки унинг ўринбосари томонидан имзоланади. Келажакдаги ҳисобот даврига тегишли бўлган харажатлар тегишли ҳисобот даври давомида амортизатсия қилиниши лозим. 81. Банкларда даромадлар ва уларнинг бухгалтерия ҳисоби. Банкларнинг даромадларини тўғри ҳисобга олиш ва молиявий ҳисобот шаклларини тузиш учун зарур маълумотлар мажмуини шакллантиришда бухгалтерия ҳисоби алоҳида аҳамиятга эга. Банкларда бухгалтерия ҳисобининг амалдаги ҳисобварақлар режасида банк даромадларини ҳисобга олиш учун алоҳида тўртинчи бўлим ҳисобварақлари тайинланган бўлиб, уларда банк даромадлари турлари бўйича ҳисобга олинади. Банк ўз фаолиятини амалга ошириш жараёнида даромадлар оладилар ва бу даромадлар фоизли ва фоизсиз кўринишга эга бўлиб, банк фаолиятининг молиявий аҳволига ижобий таъсир кўрсатади. Ушбу даромадлар қуйидаги манбалардан: - Ўзбекистон республикаси марказий банкидаги ҳисобварақлар бўйича фоизли даромадлари, - бошқа банклардаги ҳисобварақлар бўйича фоизли даромадлари, - олди-сотди қимматли қоғозлар бўйича фоизли даромадлари, - сотишга мўлжалланган қимматли қоғозларга қилинган инвеститсиялар бўйича фоизли даромадлари, - сотиб олинган векселлар бўйича фоизли даромадлари, - мижозларнинг мажбуриятлари бўйича ҳисобланган фоизлар, - банкнинг тўланмаган актсептлари юзасидан мижозлар мажбуриятлари бўйича фоизли даромадлари, - Ўзбекистон республикаси марказий банкига, шунингдек, бошқа мулкчилик шаклидаги юридик ва жисмоний шахсларга берилган қисқа ҳамда узоқ муддатли кредитлар бўйича фоизли даромадлари, - сўндириш муддатигача сақланадиган қарз қимматли қоғозларга қилинган инвеститсиялар бўйича фоизли даромадлари, - бошқа фоизли даромадлари, - лизинг (молиявий ижара) бўйича фоизли даромадлари, - қимматли қоғозлар билан амалга оширилган РЕПО битимлари бўйича фоизли даромадлардан ташкил топади. Фоизсиз даромадлар қуйидагича: - Ўзбекистон республикаси марказий банкига ҳамда бошқа банкларга кўрсатилган хизматлар ва воситачилик учун олинган даромадлари; - қимматли қоғозлар билан амалга оширилган брокерлик оператсиялари бўйича даромадлари, - банкнинг қимматбаҳо металлар, тошлар ва тангалар билан амалга оширган оператсиялари бўйича даромадлари, - сотиб олинган дебиторлик қарзлари бўйича даромадлар - факторинг, банкнинг траст оператсиялари бўйича даромадлари, - аккредитивлар ва актсептлар бўйича воситачилик ва бошқа хизматлар учун олинган даромадлари, - овердрафт бўйича кўрсатилган хизматлар учун даромадлари, - кредитлар бўйича воситачилик даромадлари, - кредит мажбуриятлари бўйича кўрсатилган хизматлар учун олинган даромадлар, - менежмент хизмати бўйича даромадлари, - синдикат кредитларда қатнашганлик учун олинган даромадлари, - маҳаллий тўловлар бўйича воситачилик хизматлари учун олинган даромадлари, - хорижий тўловлар бўйича воситачилик хизматлари учун олинган даромадлари, - мижозларнинг инкассо оператсиялари бўйича кўрсатилган хизматлар учун олинган даромадлари, - кафолатлар ва кафилликлар бўйича оператсияларни амалга оширишда кўрсатилган хизматлар учун олинган даромадлари, - бошқа кўрсатилган хизматлар ва воситачилик учун олинган даромадлар, - хорижий валюталардаги фойда, қарам хўжалик жамиятларига, қўшма корхоналарга ва шуъба хўжалик жамиятларига қилинган инвеститсиялардан олинган фойда ва дивидендлари, - инвеститсиялардан олинган фойда ва дивидендлари, - бошқа фоизсиз даромадлари, яъни банк асосий воситаларининг ижарасидан олинган даромадлари банкнинг бошқа кўчмас мулкка қилинган инвеститсияларидан олинган даромадлари, - банк асосий воситаларни сотиш ёки диспозитсия қилишдан олинган фойдаси, - банкнинг бошқа хусусий мулкларини сотиш ва ёки диспозитсия қилишдан олинган фойдаси, - ҳисобдан чиқарилган маблағларининг қайтарилишидан кўрилган даромадлардан иборат. Ушбу ҳисобварақлар пассив ҳисобварақлар бўлиб, уламинг кредитида олинадиган даромад ҳисобга олинади ва ҳисобварақларнинг дебетига эса қачонки олинган даромад фойда таркибига ўтказилганда ёзилади. Шунингдек ушбу ҳисобварақнинг дебетига олинадиган фоиз даромадлари нотўғри ҳисобланганда ҳам ёзилади. Агар тижорат банки 01.07.2022 йил ҳолатига ўз мижози бўлган қўшма корхонага 100.000.000 сўм қайтариш шарти билан 6 ой муддатга, йиллик 24% миқдорида қисқа муддатли кредит берди. Бир кунлик ўртача фоиз тўлови 16.667 сўм. Ушбу оператсиялар бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақларида қуйидагича расмийлаштирилади: Асосий кредит суммасига, Дт 12901 - “Чет эл капитали иштирокидаги корхоналарга берилган қисқа муддатли кредитлар” ҳисобварағи – 100000000 сўм, Кт 16103- “Бош банк / филиаллардан филиаллар ва банклараро ҳисобкитоблар бўйича олинадиган маблағлар ҳисобварағи – 100000000 сўм. Фоиз ҳисобланганда эса, Дт 16309 - “Кредитлар бўйича ҳисобланган фоизлар” ҳисобварағи – 65753.42 сўм, Кт 42401 - “Чет эл капитали иштирокидаги корхоналарга берилган қисқа муддатли кредитлар бўйича фоизли даромадлар” ҳисобварағи – 65763.42 сўм. 82. Банкларда даромадлар ва харажатларни тан олиш усуллари. Даромадлар - бу банкнинг одатдаги фаолияти натижаси сифатида иқтисодий ресурсларнинг ёхуд активларнинг оқиб келиши ёки ўсиш йўли орқали ёхуд мажбуриятларнинг қисқариши йўли орқали ўсишидир. Харажатлар - бу фойдани кўпайтириш мақсадида банк фаолиятидан келиб чиқадиган пассивларнинг камайиши ёки мажбуриятларни ўз зиммасига олиш орқали рўй берадиган иқтисодий ресурсларнинг камайишидир. Иқтисодий адабиётларда тан олишни модданинг банк молиявий ҳисоботларига киритилиши жараёни деб таърифлайди. Тан олиш кўрсатилган суммани ҳисоботнинг якуний кўрсаткичларида акс эттиришдан иборатдир. Даромад моддаларини қондириш лозим бўлган тан олиш мезонлари қуйидагича: а) модда ўлчаш учун тегишли асосга эга ва суммани оқилона баҳолашни амалга ошириш имкониятининг мавжудлиги; б) келгусида иқтисодий манфаатламинг олиниши мумкинлиги ёки олинишидан иборатдир. Тан олишнинг 4 мезони - аниқлаш, баҳолаш, ўз вақтлилик ва ишончлилик - молиявий ҳисоботларда тан олиш учун ҳамма моддаларга нисбатан қўйилади. Иқтисодий адабиётларда банклар даромадини вақтига мувофиқ тан олишда қуйидаги усуллардан фойдаланиш қўлланилади: даромадларни тан олишнинг касса усули, шартнома ёки активдан фойдаланиш даври давомида тан олиш усули. Тижорат банклари томонидан кўрсатиладиган хизмат турлари ичида шундайлари мавжудки, улардан олинган даромад хизматлар бажарилганида тан олинади. Шунинг учун ҳам даромадни тан олишнинг ушбу усули каса усули деб аталади.Шартнома ёки активдан фойдаланиш даври давомида даромадни тан олиш усули банк ўз активларидан бошқа жисмоний ва юридик шахсларга фойдаланиш учун шартнома асосида берилганда қўлланилади. Банкларнинг даромадлари уларнинг харажатларини қоплайдиган асосий манба ҳисобланади. Банк даромадлари асосан икки манбадан ташкил топади: фоизли ва фоизсиз даромадлардан, шунингдек, банк харажатлари ҳам уч манбадан; фоизли ва фоизсиз ҳамда оператсияон харажатлардан, уларнинг таркиби юқоридаги параграфда келтирилган. 82. Банкларда кунлик баланс ҳисоботини тайёрлаш ва тақдим қилиш. Банклар кунлик бажарилган бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган шаклда кунлик баланс ҳисоботи тузади. Кунлик баланс ҳисоботи Бош банк томонидан бутун банк бўйича ягона қилиб тайёрланади. Бош банкнинг Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи департаменти томонидан ягона баланс ҳисоботини тузиш устидан мониторинг ўрнатилади. Ягона баланс "Банк биносидан ташқарида жойлашган масъул ижрочи бухгалтер" қоидаси асосида шакллантирилади.Бунда, маълумотларни қайта ишловчи Бош сервер Бош банкда, филиалларда эса ягона локал ҳисоблаш тармоғига уланган бухгалтер, иқтисодчи, филиал раҳбарияти ва бошқа ходимларнинг ишчи стантсиялари жойлашган бўлади.Филиалларда барча пул ҳисоб-китоб ҳужжатлари асосида амалга оширилаётган оператсиялар махсус ўрнатилган белгилар сифатида Бош серверга автоматик узатилади ва шу заҳоти Бош серверда акс эттирилади. Ҳар иш куни охирида Бош банкда кун давомида амалга оширилган оператсияламинг банклараро, филиаллараро ва ички банк оператсияларига бўлинган ҳолдаги рўйхати тайёрланади. Бу оператсияларнинг жамланма суммаси кун мобайнида амалга оширилган бутун банк оператсиялари суммасига тенг бўлиши лозим. Бош банк Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг Ахборотлаштириш бош марказидан END файлни олгандан сўнг, кун ёпиш билан боғиқ бўлган барча оператсияларни бажаради ва шу заҳоти ўзининг филиалларига кун давомида амалга оширилган оператсиялар тўғрисида END файлга мос бўлган назорат файлини юборади. Банк филиаллари ўрнатилган тартибда кунлик бухгалтерия ҳужжатларини йиғмажилдга тикишлари ва уларни баланс маълумотлари билан солиштиришлари лозим. Ҳар бир ҳисобот шакли филиал раҳбари ва бош бухгалтери томонидан синчиклаб текширилади. Баланснинг тўғри тузилганлиги қуйидаги тартибда текширилади: - кунлик баланснинг актив ва пассивларнинг қолдиқлар бўйича якунлари тенглиги; - "Кўзда тутилмаган ҳолатлар" ҳисобварақлари қолдиқлари якунининг тўғрилиги, шу ҳисобварақлар билан уларга тегишли контр-ҳисобварақлар қолдиқларининг ўзаро тенглиги; - актив ҳисобварақларда кредит қолдиқ, пассив ҳисобварақларда дебет қолдиқ бўлмаслиги; - актив ҳисобварақларга очилган контр-актив ҳисобварақлар қолдиқи шу актив ҳисобварақ қолдиқидан ортиқ бўлмаслиги, пассив ҳисобварақларга очилган контрпассив ҳисобварақлар қолдиқи шу пассив ҳисобварақ қолдиқидан ортиқ бўлмаслиги; - Бош банкда очилган 16100 ва 22200 - ҳисобварақлари қолдиқлари ҳамда улар бўйича очилган иккинчи тартибли мос ҳисобварақламинг қолдиқлари ўзаро тенг бўлиши; - асосий воситалар, даромадлар ва харажатлар ҳамда банк капитали ҳисоби фақат миллий валютада юритилишини таъминлаш ва баланснинг резидент ва норезидент устунларини шунга мос равишда тўлдирилганлиги. 83.Банкларда молиябий ҳисоботларни тузишнинг ўзига хос хусусиятлари. Бухгалтерия баланси - банкнинг молиявий маблағларини ва уларнинг келиб чиқиш манбаларини тегишли гуруҳлар бўйича пул ифодасида маълум бир санага(кун, ой, чорак ва йиллик) ҳолати ва ҳаракати тўғрисидаги маълумотларни умумлаштиришдир. Банкларда баланслар тузилишига кўра: кирим баланси, жорий баланс, йиғма баланс (консолидатсия), қайта тиклаш баланси, бирлаштириш баланси, тугатиш балансларига бўлинади. Баланс тузишда маълумотлар асосан айланма қайдномалардан (оборот ведомостлар) кўчириб ёзилади. Бухгалтерия ҳисоботининг иккинчи шакли сифатида «фойда ва зарарлар тўғрисида»ги ҳисобот тузилади. Кредитлар - тижорат банкининг кредитга оид оператсиялари бўлиб, банкнинг фойда олишини белгиловчи моддаси ҳисобланади. Балансда кредит муддатлари (қисқа ва узоқ) бўйича хўжалик юритувчи субъектларнинг мулкчилик шаклига қараб таснифланади. Сармоя - банкнинг бошқа юридик шахслар фаолиятидаги улушини ифодалайди. Банк сармоялари хўжалик юритувчи субъект фаолиятини бошқариш йўли билан қўшимча фойда, дивиденд сифатида, бошқа турдаги даромадлар олиш мақсадида турли лойиҳаларга йўналтирилган маблағлар ҳажмини изоҳлайди. Асосий воситалар ва номоддий активлар - банк активларининг асосий моддаларидан бири бўлиб, банк ўз фаолиятини ташкил этишда моддий базасини шакллантиришга ва банк оператсияларини амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратиш учун йўналтирилган маблағларидир. Улар жумласига: банк бинолари, иншоотлари, капитал қурилиш учун қилинган харажатлари, офис ва иш мебеллари, жиҳозлари, компютер ва бошқа ҳисоблаш техникаси, алоқа воситаларидан иборатдир. Марказий банк томонидан белгиланган меъёрлар Банкларнинг капитал харажатлари миқдори банк активларининг 10 фоиз миқдорида чегараланган. Банк пассивида акс эттириладиган моддалари қуйидагиларни ўз ичига олади: депозитлари - банкнинг бошқа субъектлардан харид қилган манбаларини ифодалайди. Улар талаб қилиб олинадиган, жамғарма, муддатли депозитларга бўлинади. Талаб қилиб олинадиган депозитларидан ташқари барча депозитлар кредит ресурсларининг энг барқарор манбаларидан ҳисобланади. 84.Банкларнинг бюджет ва бюджетдан ташқари тўловлари, турлари ва уларни ҳисоблаш. Тижорат банклари юридик шахс сифатида давлат бюджетига қуйидаги солиқлар тўлайди ва ажратмаларни амалга оширади (Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2018 йилда Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети параметрлари ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ҳақида”ги 29.12.2017 йилдаги ПП-3454-сонли Қарори): − юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи; − мол-мулк солиғи; − ер солиғи; − сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ; − қўшилган қиймат солиғи; − солиқ солиш манбасидан тўланадиган солиқ; − жисмоний шахсларнинг даромад солиғи; − фуқароларнинг бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига суғурта бадаллари (Халқ банкининг тегишли бўлимларига ўтказилади); − давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмалар; − ягона ижтимоий тўлов. 85.Банкларда даромад солиғи, қўшимча қиймат солиғи, экология солиғи, мол-мулк солиғини ҳисоблаш ва ҳисобини юритиш тартиби. Юридик шахслардан олинадиган фойда солиғининг ҳисоби. Банкларда фойда солиғи ставкаси 20% қилиб белгиланган Башорат қилинган солиқ суммаси ойнинг бошида давлат бюджетининг тегишли ҳисобварағига ўтказилади ва бунда, Дебет 19931 – “Муддати узайтирлган солиқлар”, Кредит 23402 – “Республика бюджетининг маблағлари” ҳисобварағи. Ой давомида тўланган фойда солиқ суммаси ҳар чоракнинг охирида банкнинг тегишли харажатлар ҳисобварағига ўтказилади. а) Агар чорак учун башорат қилинган фойда солиқ суммаси ҳақиқатга тўғри келса, Дебет 56902 – “Даромад солиғини баҳолаш”, Кредит 19931- “Муддати узайтирлган солиқлар” ҳисобварағи. б) Агар чораклик учун олдиндан тўланган фойда солиғи суммаси банкнинг ҳақиқатдаги фойда солиғи суммасидан кам бўлса, кам тўланган қисми банкнинг 22502- ҳисобварағига ўтказилади ва ушбу ҳисобдан давлат бюджетига ўтказиб берилади. - кам тўланган суммага, Дебет 56902 – “Даромад солиғини баҳолаш”, Кредит 22502 – “Ҳисобланган даромад (фойда) солиқлари” ҳисобварағи. - кам тўланган сумма давлат бюджети ҳисобварағига ўтказилганда, Дебет 22502 – “Ҳисобланган даромад (фойда) солиқлари”, Кредит 23402 – “Республика бюджетининг маблағлари” ҳисобварағи. Агар олдиндан тўланган фойда солиғи суммаси ҳақиқатда аниқланган фойда солиқ суммасида кўп бўлса, ушбу фарқ кейинги ойлардаўзаро ҳисобкитоб қилиш асосида тартибга солинади. Чорак бошида башорат қилинган фойда солиғи суммаси ҳақиқатда кам ёки коʻп тўланганлиги чоракнинг охирида солиққа тортиладиган базага нисбатан 20% миқдорида ҳисоблаб аниқланади. Банк томонидан ойлик тўланадиган мол-мулк солиғи ҳисобланиб, 22504 -ҳисобварағида жамланиб борилади ва қуйидагича бухгалтерия ёзуви амалга оширилади: Дебет 56714 – “Солиқ (даромад солиғидан ташқари) ва литсензиялар”, Кредит 22504 – “Ҳисобланган бошқа солиқлар (алоҳида очилган аналитик ҳисобда)” ҳисобварағи. Ҳисобот даври тугагач, ҳақиқатда ҳисобланган бир йиллик мол-мулк солиғи тўлаб берилади ва январ ойининг 25-санасигача тўланган солиқ суммаси бўйича ҳисобот топширилади. Мол-мулк солиғи тўланганда қуйидаги бухгалтерия ёзуви амалга оширилади. Дебет 22504 –“Ҳисобланган бошқа солиқлар (алоҳида очилган аналитик ҳисобда)” Кредит 23402 –“Республика бюджетининг маблағлари” ҳисобварағи. Мол-мулк солиғи тўлангандан сўнг январ ойининг 25-санасигача тўланган солиқ суммаси бўйича ҳисобот топширилади. Ер солиғи ҳар бир солиқ даврининг 1 январига бўлган ҳолатга кўра ҳисоблаб чиқарилади ва ер солиғининг ҳисоб-китоби ер участкаси жойлашган ердаги давлат солиқ хизмати органига ҳисобот йилининг 15 февралига қадар тақдим этилади. Ер солиғини тўлаш, банклар томонидан йилнинг ҳар чорагида, йил чораги иккинчи ойининг 15-кунига қадар тенг улушларда амалга оширилади. Банклар амалиётда ер солиғини давлат солиқ инспекциялари томонидан Тошкент шаҳри ва вилоятларда зоналар бўйича 1 кв.м.га ўрнатилган солиқ ставка ҳақида тақдим этган тартиблар асосида тўлайдилар (1га учун: 1-зона - 131.175.469 сўм, 5-зона -26.235.094 сўм.) Банк биноси жойлашган жой қайси зонага тааллуқли эканлиги кадастр ҳужжатлари асосида аниқланади. Солиқ база аниқ бўлгандан кейин банк бинолари жойлашган ҳудуднинг майдони ҳажми аниқланади ва белгиланган ставкалар асосида солиқ суммаси аниқланади. Аниқланган ер солиғи суммаси белгиланган тартиб ва муддаларда давлат бюджетининг тегишли ҳисобварақларига тўлаб берилади. Ҳисобланган ер солиғи суммасига, Дебет 56714 – “Солиқ (даромад солиғидан ташқари)ва литсензиялар”, Кредит 22504 – “Ҳисобланган бошқа солиқлар (алоҳида очилган аналитик ҳисобда)” ҳисобварағи. Солиқ солинадиган базада солиқ даври мобайнидаўзгариш бўлганда банклар биройлик муддат ичида давлат солиқ хизмати органига ер солиғининг аниқлаштирилган ҳисоб-китобини тақдим этади. Қўшилган қиймат солиғи ҳисоби. Ушбу солиқ тури 12 фоиздан иборат (Ўзбекистон Республикаси Президентининг 29.12.2017 йилдаги ПП-3454-сонли Қарори, 3-пункт 7-банди). Тижорат банклари “Бошқа даромадлар” ҳисобварақларида акс эттирилган даромадлар ҳисобидан, хусусан “Пайнет” хизмати бўйича олинган даромадлар, асосий воситаларни сотишдан олинган даромадлар ва қонунчиликдан белгиланган бошқа даромадлардан тўлайди. Қўшилган қиймат солиғи тўланадиган операциялар бўйича ҳар ойнинг якуни бўйича тўлов миқдори аниқланиб, кейин тўлов амалга оширилади. Банк асосий воситаларни ижарага берган тўлов ҳисобидан олган даромадидан ҚҚСни тўлагани каби асосий воситалар ёки кам баҳоли ва тез эскирувчи буюмларни сотишдан олинган даромадлар ҳисобидан ҳам юқорида келтирилган тартибда ҚҚС ҳисоблайди ва тегишли бухгалтерия ёзувлари асосида тўловлар амалга оширилади. Ҳисобот ойи ёпилгач, жами қўшилган қиймат солиғи тўлашга асос бўлувчи даромадлар суммасини қўшиб, 20% ҚҚС тўловини амалга оширамиз. Давлат солиқ инспекциясига тўланган ҚҚС бўйича ҳисобот топширилади. 86.Бюджетдан ташқари тўловлар бўйича операцияларнинг банк бухгалтерия ҳисобида акс эттирилиши. Фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия (ФШЖБП) ҳисобварақларига ўтказиладиган тўловлар. Белгиланган ставкалардан келиб чиқиб ҳисобланган, бюджетга тўланадиган жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи суммаси, фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига ўтказиладиган, жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи солинадиган даромадларидан 2% миқдорида ҳисоблаб чиқариладиган ҳар ойлик мажбурий бадаллар суммасига камайтирилади. ФШЖБПни тўлаш бўйича бухгалтерия ёзувини амалга ошириш тартиби юқорида келтирилган. Банкларнинг давлат мақсадли фондларига ажратмаларнинг ҳисоби. Тижорат банклари бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий ажратмалар, Республика йул жамғармаси ва таълим ва тиббиёт муассасалари моддийтехника базасини ривожлантириш жамғармасига ажратмалар миқдори -3,2 фоиз қилиб белгиланган (Ўзбекистон Республикаси Президентининг 29.12.2017 йилдаги ПП-3454-сонли Қарори, 24-иловаси). Уни тақсимлаш қуйидаги тартибда белгилаб қўйилган: - бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига мажбурий ажратма - 46,88%; - бюджетдан ташқари Республика йўл жамғармасига ажратма - 43,75%; - таълим ва тиббиёт муассасалари моддий-техника базасини ривожлантириш жамгарʻмасига ажратма - 9,37% ташкил этади. Тижорат банклари ушбу солиқлар бўйича давлат солиқ инспектсияларига ҳар чоракда ҳисобот беради. 87.Банк молиявий бухгалтерия ҳисоботларнинг аҳамияти, мазмуни ва турлари. Тижорат банкларида ҳар куни қонун ва меъёрий ҳужжатларда белгиланган тартибда бир қатор операциялар бажарадилар. Банклар операцияларнинг бажарилиши ва уларни бухгалтерия ҳисобида акс эттирилиши тўғрисида ҳисобот тузилишлари ва уларни тегишли ташкилотларга тақдим этишлари лозим. Тижорат банклари томонидан тузиладиган энг асосий ҳисобот кунлик балансидир. Банклар кунлик бажарилган бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган шаклда кунлик баланс ҳисоботи тузади. Кунлик баланс ҳисоботи Бош банк томонидан бутун банк бўйича ягона қилиб тайёрланади. Бош банкнинг Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи департаменти (бошқармаси) томонидан ягона баланс ҳисоботини тузиш устидан мониторинг ўрнатилади. Ягона баланс “Банк биносидан ташқарида жойлашган масъул ижрочи бухгалтер” қоидаси асосида шакллантирилади. Бунда маълумотларни қайта ишловчи Бош сервер Бош банкда, филиалларда эса ягона локал ҳисоблаш тармоғига уланган бухгалтер, иқтисодчи, филиал раҳбарияти ва бошқа ходимларнинг ишчи стантсиялари жойлашган бўлади.Филиалларда барча пул ҳисоб-китоб ҳужжатлари (тўлов топшириқномаси, тўлов талабномаси, инкасса топшириқномаси, аккредитивга ариза, мемориал ордерлар, инкассо қилинган пул тушумларига илова рўйхати, эълоннома ва пул чеклари) асосида амалга оширилаётган операциялар махсус ўрнатилган белгилар сифатида Бош серверга автоматик узатилади ва шу заҳоти Бош серверда акс эттирилади. 88.Банк кунлик баланси моҳияти ва тузиш тартиби. Банклар кунлик бажарилган бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган шаклда кунлик баланс ҳисоботи тузади. Кунлик баланс ҳисоботи Бош банк томонидан бутун банк бўйича ягона қилиб тайёрланади. Бош банкнинг Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи департаменти томонидан ягона баланс ҳисоботини тузиш устидан мониторинг ўрнатилади. Ягона баланс "Банк биносидан ташқарида жойлашган масъул ижрочи бухгалтер" қоидаси асосида шакллантирилади. Бунда, маълумотларни қайта ишловчи Бош сервер Бош банкда, филиалларда эса ягона локал ҳисоблаш тармоғига уланган бухгалтер, иқтисодчи, филиал раҳбарияти ва бошқа ходимларнинг ишчи стантсиялари жойлашган бўлади. Филиалларда барча пул ҳисоб-китоб ҳужжатлари асосида амалга оширилаётган оператсиялар махсус ўрнатилган белгилар сифатида Бош серверга автоматик узатилади ва шу заҳоти Бош серверда акс эттирилади. Ҳар иш куни охирида Бош банкда кун давомида амалга оширилган оператсияламинг банклараро, филиаллараро ва ички банк оператсияларига бўлинган ҳолдаги рўйхати тайёрланади. Бу оператсияларнинг жамланма суммаси кун мобайнида амалга оширилган бутун банк оператсиялари суммасига тенг бўлиши лозим.Бош банк Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг Ахборотлаштириш бош марказидан END файлни олгандан сўнг, кун ёпиш билан боғиқ бўлган барча оператсиялами бажаради ва шу заҳоти ўзининг филиалларига кун давомида амалга оширилган оператсиялар тўғрисида END файлга мос бўлган назорат файлини юборади. Банк филиаллари ўрнатилган тартибда кунлик бухгалтерия ҳужжатларини йиғмажилдга тикишлари ва улами баланс маълумотлари билан солиштиришлари лозим. Ҳар бир ҳисобот шакли филиал раҳбари ва бош бухгалтери томонидан синчиклаб текширилади.Бош банк раҳбарлари баланс бўлмаган, ҳисобда тартибга солинмаган тафовутлар чиққанда ва бир кун давомида мижозларга хизмат кўрсатилиши таъминланмаган ҳолларда бу камчиликлами бартараф этиш учун зарур барча чора-тадбирлами кўриши лозим. Банк филиаллари раҳбарлари ва бош бухгалтерлари баланс чиқмаганлиги ҳақида белгиланган муддатда Бош банкка хабар қилмасалар, уларга нисбатан эгаллаб турган лавозимларидан озод қилишгача бўлган чоралар кўрилади. 89. Кунлик баланс ва бошқа ҳисоботлар. Тижорат банклари томонидан тузиладиган энг асосий ҳисобот кундалик балансидир. Ўзбекистон Республикаси банклари бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида кундалик баланс ҳисоботи тузадилар. Бундай ҳисобот шакли ва ҳажми Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгилаб қўйилган. Тижорат банкларининг филиаллари ҳар куни ҳисобварақларнинг кун охиридаги қолдиқлари бўйича иккинчи тартиб ҳисобварақлари юзасидан баланс ҳисоботи тузиб, тижорат банкининг вилоят бўлимига тақдим этади. Тижорат банклари филиаллари бу маълумотларни алоҳида файл билан сўм ва тийинларда модем бўйича жўнатадилар. Тижорат банкларининг вилоят бошқармалари олинган балансларни текшириб, ўз тизимлари юзасидан вилоят бўйича жамланма баланс тузадилар, уни Марказий банкнинг ҳудудий бош бошқармаларига тақдим этадилар. Марказий банк бош бошқармалари бутун вилоят бўйича баланснинг ҳамда Марказий банк бўйича жамланма балансни умумлаштирадилар ва уни Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ишлаб чиққан махсус дастур ёрдам да модем орқали жўнатадилар. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот департаментида баланслар тижорат банклари бўйича алоҳида, Марказий банк бўйича умумлашма баланс тузилади. Марказий банк балансининг Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот департаменти таҳлил қилинади, тижорат банкларининг балансини эса тижорат банкларига литсензиялар бериш ва улар фаолиятини тартибга солиш департаменти таҳлил қилади. Таҳлил натижалари бўйича кам чиликлар тегишли банкларга маълум қилади. Кундалик балансдан ташқари банкда бошқа ҳисоботлар ҳам тузиб борилади, ҳар бир ҳисоботнинг белгиланган шакллари, уларни топшириш муддатлари алоҳида белгиланади. 90. Банкнинг баланс ҳисоботи. Йиллик бухгалтерия ҳисоботи таркиби, мундарижаси ва уни тақдим этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси банкларининг алоҳида кўрсатмалари билан белгилаб қўйилади. Республика тижорат банклари бухгалтерия балансларини нусхасини ва бошқа шаклдаги ҳисоботларни Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг тегишли департаментларига тақдим этадилар. Ҳозирги кунда банклар «баланс ҳисоботи» деб юритиладиган ҳисобот тузадилар. Баланс икки қисмидан, яъни актив ва пассив қисмлардан иборат. Актив ва пассив томонларнинг ўзаро тенглиги баланс тўғри чиқарилганлиги - банк иш куни тўлиқ якунланганлигини билдиради. Баланснинг актив томони нақд пуллар, Марказий банк вакиллик ҳисобварағи, хорижий валутадаги пул маблағлари, мажбурий захиралар фонди, қимматбаҳо қоғозларга қўйилмалар, кредитлар, сармоялар, асосий воситалар ва номоддий активлар каби асосий ҳисобварақлардан ташкил топган. Банкларда баланслар тузилишига кўра: кирим баланси, жорий баланс, йиғма баланс (консолидатсия), қайта тиклаш баланси, бирлаштириш баланси, тугатиш балансларига бўлинади. Баланс тузишда маълумотлар асосан айланма қайдномалардан (оборот ведомостлар) кўчириб ёзилади. Бухгалтерия ҳисоботининг иккинчи шакли сифатида «фойда ва зарарлар тўғрисида»ги ҳисобот тузилади. Бунда банкнинг даромадлари ва харажатларининг ҳисобини юритишда тайинланган асосий ҳисобвақарлардаги маълумотлар корректировка қилиниб, банкнинг кунлик, ойлик, чораклик ва йиллик харажатлари ҳамда даромадларининг ҳолати бўйича маълумотлар акс эттирилади. Фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботни тузишдан мақсад банкнинг даромалари ва харажатларини таҳлил қилиш, уларни ҳисоблашдаги хато ҳамда камчиликларини аниқлаб, олинган натижаларга асосланган ҳолда банкнинг истиқболдаги фаолиятини режалаштиришдир. Банкнинг пул оқимлари тўғрисидаги хисоботларида хисобот ойи давомида нақд пул малағларининг, яъни, банкга келиб тушган ва чиқим қилинган пул маблағларнинг ҳаракати ўз ифодасини топган бўлади. Бухгалтерия ҳисоботининг 3-чи шакли балансга илова ҳисобланиб, бунда ҳисоботнинг биринчи қисмида бюджет даромадларига ажратмалар ва тўловлар акс эттириб борилади. 97.Тижорат банкарнинг молиявий ҳисоботлари. Йиллик бухгалтерия ҳисоботи таркиби, мундарижаси ва уни тақдим этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси банкларининг алоҳида кўрсатмалари билан белгилаб қўйилади. Республика тижорат банклари бухгалтерия балансларини нусхасини ва бошқа шаклдаги ҳисоботларни Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг тегишли департаментларига тақдим этади. Ҳозирги кунда банклар йил тугагандан сўнг «баланс ҳисоботи» деб юритиладиган ҳисобот тузади. AKTIV PASSIV 1-aktiv 2-majburiyatlar 5-xarajat 3-xususiy kapital 9-ko’zda tutilmagan holatlar 4-daromad 20 xonali YaTTning talab qilib olguncha saqlanadigan asosiy hisobraqami 2 02 18 000 4 05255409 001 2-hisob raqam turkumlanishi 02-asosiy hisobraqam 18-subhisobraqam 000-valyuta kodi 4-nazorat kodi 05255409 – unikal kod 001-hisobraqam tartibi Download 139,74 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish