|
Сунна босқичи - миллий маънавияти-мизнинг Ислом минтақа маданияти доирасидаги такомилининг биринчи босқичи ва етакчи тамойилларидан биринчиси, Тавҳид Ҳақиқатини бутун кўлами билан англаб етишнинг дастлабки поғонаси бўлиб, VIII-IX асрларни ўз ичига олган бу босқичда Пайғамбаримиз(сав) суннатларининг асоси бўлмиш ҳадис илми мукаммал даражага кўтарилди ва энг мўътабар олти ҳадис тўплами тузилди. Бу босқичнинг етакчи тамойилини Ибрат маърифати деб ҳисоблаш мумкин. Сунна ибрат орқали эътиқод бўлиб, Борлиқнинг ягона Олий Ҳақиқати мавжудлигини тан олиш ва унга чин дилдан эътиқод қилишни тақозо этган.
|
Муҳаммад(сав)нинг вафотларидан кейин хулафойи рошидин даврларида ҳам, айниқса, ҳазрати Абу Бакр(р.а.) ва ҳазрати Умар(р.а.)лар ўз ақл-фаросатлари ва саҳобалик давридаги тажрибалари асосида умматлар олдида пайдо бўлган муаммоларни ҳал қилишга уриниб келдилар. Аммо Расулуллоҳ(сав)нинг саҳобалари бирин-кетин оламдан ўтиб, турли муаммолар борган сари кўпая бошлагач, энди фақат Қуръони карим матнига таяниб мавжуд воқеликдаги кўп масалаларни асл исломий эътиқодга мувофиқ қандай ҳал қилиш кераклигини аниқлаш қийинлашиб борди. Шундай қилиб, илоҳий китоб оятларини шарҳлаб, кўплаб ҳаётий саволларга аниқ жавоб бера олувчи яна бир мўътабар манбага эҳтиёж туғилди.
Ана шундай ишончли манба фақат Ҳадиси шарифлар бўлиши мумкин эди. VII аср иккинчи ярмидан бошлаб, Абу Хурайра (вафоти 676 йил), Анас ибн Молик (вафоти 710 йил), Абдуллоҳ ибн Аббос (619-686), Абдуллоҳ ибн Умар, Жобир ибн Абдуллоҳ каби илк ровийлардан Расулуллоҳ сўзлари ва амаллари хусусида минглаб ҳадислар ёзиб олинди. Абу Саид ал-Худрий, Ибн Шиҳоб аз-Зуҳрий сингари илк муҳаддислар етишиб чиқди. VIII аср бошларида Уммавий халифаларидан Умар ибн Абдулазиз (717-720) ноибларига Муҳаммад (С.А..В.) ҳадисларини жамлаш ҳақида фармон берди. Абдулмалик ибн Абдулазиз Журайх (вафоти 766), Ар-Рабиъ ибн Субайх каби алломалар ҳадислар жамлаб ёзишга бошладилар. Натижада ҳадис илми ривож олиб, Имом Малик ибн Анас (713-795)нинг «ал-Муватто», Имом Шофеъий (767-820) ва имом Аҳмад ибн Ханбал (780-855)ларнинг «Муснад» деб ном олган йирик ҳадис тўпламлари яратилди. Ўлкамизда қуйида номлари зикр этилган зотлар биринчи бўлиб ҳадис тўпламларини туздилар: Имом Абдуллоҳ ибн Муборак ал-Марвазий, Исҳоқ ибн Раховайх ал-Марвазий, Имом ал-Хайсам ибн Кулайб аш-Шоший ва бошқалар.
Кейинги IX аср ҳадис илмининг «олтин асри» деб шуҳрат қозонган. Чунки бу асрда ҳадисларни тўплаш даври ўтиб, энди уларни манбашунослик ва матншунослик илми қоидаларига мувофиқ таҳлил ва тадқиқ этиш, маълум мазмун асосида тартиб беришга киришилди. Ҳадисшунослик аталмиш жиддий илм йўналиши мукаммал шаклланди. Ҳадис таълиф этиш соҳасида «Муснад», «Саҳиҳ» ва «Сунан» деб номланган йўналишлар вужудга келди. Бу даврда кейинги асрлар учун намуна бўлгулик ишончли ҳадис тўпламлари яратилди. Бутун ислом оламида энг нуфузли манба сифатида донг таратган «Кутуби ситта» («Олти китоб») муаллифлари шу даврда яшаб ижод этдилар. Улар: Абу Абдуллоҳ Исмоил ал-Бухорий (810-870), Имом Муслим ибн ал-Хажжож (819-874), Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий (824-874), Абу Довуд Сулаймон (817-888), Аҳмад ан-Насоий (830-935), Абу Исо Муҳаммад ибн Йазид ибн Можжа (824-886) каби муҳаддислардир. Олти буюк муҳаддиснинг аввалгиси ватандошимиз Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ибн ал-Муғира ал-Бухорий (810-870) эдилар. Имом Бухорийнинг «ал-Жоме-ас-Саҳиҳ» китоблари бугунги кунда ўзбек тилига таржима қилиниб, 4 жилдда эълон қилинди. Имом ал-Бухорий ўзларии тўплаган 600 минг ҳадисдан 7275 та энг ишонарли «саҳиҳ»ларини мазмунига кўра таснифлаб, буткул янгича тартибдаги ҳадислар тўпламини яратишга муяссар бўлдилар. Ул муҳтарам зотнинг асарларии кейинги муҳаддислар учун барча жиҳатдан ўрнак ва намуна бўлди. Имом Бухорий яратган «Ал-адаб ул-муфрад» («Адаб дурдоналари»), «Китоби афъол ил-ибод» («Аллоҳ бандаларининг хулқлари») каби бошқа қатор асарлар ҳам минтақа халқларини ислом ахлоқи руҳида тарбия қилишда алоҳида аҳамиятга эга.
Сунна босқичининг моҳияти ва унинг миллий маънавиятимиз такомилида тутган ўрни ҳақида гапирадиган бўлсак, аввало, бу босқични минтақада манбашунослик ва матншунослик фанининг юксак ривожи сифатида баҳолаш лозим бўлади, чунки Расулуллоҳ ҳадислари Қуръони карим оятларидан кейин мўътабарликда иккинчи ўринда турувчи манба бўлиб, унинг ҳам матни, ҳам исноди (яъни ушбу ҳадис ровийлари силсиласининг нақадар ишончли ва эътиборли эканлиги) ниҳоятда нозик ва жиддий муносабат талаб қилувчи мавзу эди. Бу масалаларда арзимагандек туюлувчи янглишиш қандайдир тор илмий мунозарага эмас, балки ҳар бир мусулмоннинг эътиқод амалида жиддий гумроҳликка олиб келиш хавфи бўлгани учун ҳам бу соҳа ўта зукколик ва дақиқликни тақозо этар, муҳаддисга ниҳоятда қатъий қоидаларга риоя этишни буюрар эди. Ушбу оғир шартларга кўникма ҳосил қилиш ислом илмларининг кейинги ривожи ва камолотига жиддий замин яратди. Илм нақадар жиддий меҳнат эканлиги ушбу босқичда бутун залвори билан ҳис этилди. Афсуски, совет даврининг ягона ҳукмрон мафкурага сўзсиз бўйсуниш шароитида, айниқса, ижтимоий фанлар соҳасида матн ва манбага жиддий муносабат, жиддий илмнинг ушбу тагзамини анча-мунча эътибордан четда қолди ва замонасозлик руҳидаги олди-қочди шиорбозлик кўп ўринда ҳақиқий илм ўрнини эгаллаб ола бошлади. Бугун биз бу соҳада ҳам, янада аниқроғи, биринчи навбатда ушбу соҳада, миллий маънавиятимиз эришган ютуқларни қайта тиклашимиз, матн ва манбага ёндашувда ўта жиддий муносабатга қайтмоғимиз, бу борада Имом ал-Бухорий, Муслим ибн ал-Ҳажжож, Абу Исо ат-Термизий сабоқларини диққат билан ўрганмоғимиз даркор.
Сунна босқичининг яна бир ютуғи ислом минтақа халқлари маънавий такомилининг ушбу биринчи поғонасида шаклланган 5 исломий мазҳаб, яъни ислом эътиқодига оид қарашлар ва амалларнинг баъзи фарқларга эга бўлган беш йўналиши орасида бир-бирини инкор этмаслик ва ўзаро ҳурмат муносабатлари ўрнатилишидир. Бундай вазият осонликча ва бирваракай шакллангани йўқ, албатта. Лекин охир натижада юзага келган бундай ўзаро муроса ҳолати муайян даражада эътиқод масалаларида таассуб (фанатизм) ва бир ёқлама ақидапарастлик хавфининг олдини олиб, шу билан бирга кейинги ривожланишга замин ҳозирлаган омиллардан бўлди.
Дастлаб Имоми Аъзам Абу Ханифа ан-Нуъмон ибн Собит (699-767) қарашлари асосида сунний йўналишида Ҳанафия мазҳаби шаклланган бўлса, кейин ул зотнинг шогирд ва издошлари томонидан моликия, шофеъия, ханбалия мазҳаблари, шиа йўналишида эса пайғамбаримиз авлодидан олтинчи имом Жаъфар ас-Содиқ (700-765) номи билан боғлиқ жаъфария мазҳаби вужудга келди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
