1 author: Murodjon Isagaliev Fergana State University, Uzbekistan, Fergana 23

SUG‘ORILADIGAN YERLARNING ME’YORIY BAHOSI

Sug‘oriladigan yerlarning me’yoriy bahosi negizida tuproqni hosil bilan korrelyatsiyalanuvchi xossalari, sof foyda qiymatini ko‘rsatuvchi shu yerning solishtirma bahosi etadi. Asosiy qishloq xo‘jalik ekinlarining ball bonitetlari asosida kadastrli xasoblangan hosildorligi xilma-xil bo‘ladi, ya’ni ekin turi tuproqning ball bonitetiga bog‘liq bo‘ladi.

36. 
    jadval.
    

Tuproqning ball bonitetlari bo‘yicha asosiy qishloq xo‘jalik ekinlarini kadastrli hisoblangan hosildorligi, ts/ga. (1994.10.01.)

Ball bonitet- lari	ts/ga
	Paxta	Don	Beda	Don uchun makka	Bir yillik o‘tlar	Ildiz mevalilar
10	4	6	20	7,5	30	90
20	8	12	40	15,0	60	180
30	12	18	60	22,5	90	270
40	16	24	80	30,0	120	360
50	20	30	100	37,5	150	450
60	24	36	120	45,0	180	540
70	28	42	140	52,5	210	630
80	32	48	160	60,0	240	720
90	36	54	180	67,5	270	810
100	40	60	200	75,5	300	900
Bir ballning bahosi	0,4	0,6	2,0	0,75	3,0	9,0

Bir gektar sug‘oriladigan yerdan olinadigan sof daromad quyidagicha hisoblanadi.

^Fmsd

_ ^S myam

 R
xdm

(1)

100

F_msd - sug‘oriladigan yerdan olinadigan me’yoriy sof daromad; S_myam - sug‘oriladigan yerning me’yoriy yalpi mahsulot, so‘m;

R_xdm - har xil sifatli yerlar foizidan hosil bo‘lgan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning hisoblangan daromad me’yori.

Sug‘oriladigan yerlarning me’yoriy sof daromadi asosiy ekin turi bo‘yicha va asosiy ekinlar bo‘yicha hisoblanishi mumkin. Bunda bir gektar yerdan etakchi ekinlar bo‘yicha aniqlangan me’yoriy yalpi maxsulot, shu ekinlarning kadastrli hisoblangan hosildorligini ishlab chiqish va uni sotish bahosiga tengdir.

Asosiy ekin turlarini esa umumiy ekin maydonidan har bir qishloq xo‘jalik ekini bo‘yicha baholarini hisoblab chiqish asosida quyidagicha hisoblanadi.

P  R

R 

 D  R

 O  R

(2)

xdm

1 1 2 3

P  D  Î

Bu yerda: P₁ - bir gektar yerdagi paxta xomashyosining qiymati; D - bir gektar yerdagi don mahsulotining qiymati;

O - bir gektar yerdagi oziqa ekinining qiymati;

R₁,R₂,R₃ - ekinlarning foiz hisobidagi solishtirma miqdori.

Ekin turini solishtirma salmog‘i aniq bo‘lsa, u holda yalpi mahsulotni korrektirovkalash (tuzatish) koeffitsiyentlaridan foydalanish mumkin.

36. 
    jadval.
    

Paxta bo‘yicha yalpi mahsulot qiymatini korrektirovkalash koeffitsiyentlari.

Umumiy ekin maydonida paxtaning solishtirma salmog‘i, %.	Korrektirovkalash koeffitsiyenti
K 30	0,526
K 40	0,594
K 50	0,661

K 60	0,729
K 70	0,797

Har gektar yerni o‘zining tabiiy xususiyatlariga, ya’ni ball bonitetlarining

miqdoriga qarab daromad me’yoriy ishlangan bo‘lib, u quyidagicha tasvirlanadi.

36. 
    jadval.
    

Yerlarning hisoblangan daromad me’yori.

Bonitet ballari	Daromad me’yori, %.	Ball bonitetlari	Daromad me’yori, %.
10	-	60	18
20	6	70	21
30	9	80	24
40	12	90	27
50	15	100	30

Sug‘oriladigan yerni bir gektarining me’yoriy bahosi quyidagicha hisoblanadi.

N _mb 

^Fmsf

 Ê _i

 100

^B sf

N_mb - sug‘oriladigan bir gektar yerning me’yoriy bahosi. F_msf - bir gektar yerdan olinadigan me’yoriy sof foyda.

B_sf - bank qo‘yadigan suda foizi;

K_i - xo‘jalik yuritishni intensivlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

Qishloq xo‘jaligini yuritishning intensivlik darajasi (K_i) o‘rtacha tariqasida quyidagicha qabul qilingan.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi uchun -0,70, Andijon viloyati uchun -1,2, Buxoro -1,0, Jizzax -0,8, Qashqadaryo -0,8, Navoiy -0,8, Namangan -1,1, Samarqand

-1,2, Surxondaryo -1,3, Sirdaryo -0,8, Toshkent -1,2, Farg‘ona -1,1, Xorazm -1,0, O‘zbekiston Respublikasi uchun o‘rtacha 1,0.

Yerlarning me’yoriy qiymatini aniqlash joyining, ya’ni yerning shahar markazlari, bozorlar, temir yo‘llaridan uzoq va yaqinligi, transport vositalari uchun qulayligi va boshqalar uchun ham tuzatish koeffitsiyentlari qo‘llaniladi.

36. 
    jadval.
    

Yer maydonini transportga qulayligini, shahar markaziga nisbatan joylashuvini e’tiborga oluvchi koeffitsiyentlar.

Aholi yashash joyidan uzoqligi, km.	Mahsulotni topshirish joyidan uzoqligi, km.	Uzoqlanish koeffitsiyentlari.
< 2 2-4 4-6 >6 o‘rtacha	<4	1.50 1,47 1,44 1,40 1,46
< 2 2-4 4-6 >6 o‘rtacha	4-8	1,38 1,35 1,32 1,29 1,33
<8-12 2-4 4-6 >6	8-12	1,26 1,23 1,21 1,19

o‘rtacha		1,22
< 2 2-4 4-6 >6 o‘rtacha	12-16	1,17 1,15 1,13 1,11 1,14
< 2 2-4 4-6 >6 O‘rtacha	16,20	1,09 1,07 1,05 1,03 1,06
< 2 2-4 4-6 >6 O‘rtacha	>20	1,01 1,00 1,00 1,00 1,00

Aniq ma’lumotlar etishmasa mahsulot sotiladigan joygacha va moddiy texnik

ta’minotlar markazigacha oraliqlarni e’tiborga olib, o‘rtachasi asos uchun qabul qilinadi.

Viloyat markazlariga nisbatan xo‘jalik 10-20 km radiusda joylashgan bo‘lsa, ushbu koeffitsiyentlar 10-15 foizga, Toshkent shahri atrofida esa 20-30 foizga oshirilishi mumkin.

LALMIKOR YERLARNING ME’YORIY BAHOSI

Amalda yog‘in miqdori bilan ta’minlangan, yarim ta’minlangan va ta’minlanmagan lalmikor yerlarga baho beriladi.

Bu yerlarda etakchi ekin tariqasida boshoqli don ekinlarni e’tiborga olib, me’yoriy baho shu ekinlar bo‘yicha hisoblanadi. O‘rtacha ko‘p yillik ma’lumotlar bo‘yicha hosildorlik, yog‘ingarchilik bilan ta’minlanmagan bahorikor yerlarda 3,5 ts/ga, yarim ta’minlangan yerlarda 6,5 ts/ga va ta’minlangan yerlarda 9,0 ts/ga atrofida bo‘ladi.

Bir gektar yerdan olinadigan don mahsulotlarining umumiy maydondagi solishtirma salmog‘ini hisobga olgan holda quyidagicha koeffitsiyentlardan foydalaniladi.

36. 
    jadval.
    

Korrektirovkalash koeffitsiyentlari.

Yog‘in miqdor bilan ta’minlanganlik darajasi	Umumiy maydonda boshqa don ekinlarining salmog‘i, %.	Yalpi maxsulot qiymatini korrektirovkalash koeffitsiyenti
Ta’minlangan	65	0,65
Yarim ta’minlangan	60	0,60
Ta’minlanmagan	55	0,55

Har xil sifatdagi yerlar uchun sof daromad asosidagi hisoblangan daromad me’yori quyidagicha taklif etiladi:

1. 
   yog‘in miqdori bilan ta’minlanmagan yerlarda 10 % gacha;
   
2. 
   yarim ta’minlangan yerlarda 11-20 % gacha;
   

V) ta’minlangan yerlarda 20-30 % gacha.

Sug‘oriladigan yerlar uchun me’yoriy sof daromad (F_msd).

^Fmsd

_ ^Ñ myam

^{ Ð}xdm

asosida hisoblanadi.

100

Lalmikor bir gektar yerning me’yoriy bahosi esa

N _mb 

^Fmsf

 Ê

i
 100

^B sf

bilan hisoblanadi, zarur bo‘lgan hollarda yerning joylashgan o‘rniga qarab ilovadagi uzoqlanish koeffitsiyentidan foydalaniladi.

YAYLOVLARNING ME’YORIY BAHOSI

O‘zbekiston yaylovlari quruq xashakka nisbatan (ts/ga) hosildorligi va joylashgan o‘rniga qarab uch guruhga (kategoriyaga) bo‘linadi:

1. 
   Hosildorligi 2 ts/ga gacha bo‘lgan cho‘l mintaqalaridagi yaylovlar (I- kategoriya).
   
2. 
   Hosildorligi 2-5 ts/ga gacha bo‘lgan adirlarda joylashgan yaylovlar (II- kategoriya).
   
3. 
   Hosildorligi 5 ts/ga dan yuqori tog‘ (tau) mintaqasida joylashgan yaylovlar (III-kategoriya).
   

Yaylov yerlari uchun me’yoriy baholar hisoblanganda ana shu kategoriyalarning ahamiyati katta.

1. 
   Birinchi kategoriyali yaylovlarning bir gektariga belgilanadigan me’yoriy baho sug‘oriladigan yerning viloyat bo‘yicha minimal me’yoriy bahosiga teng miqdorda olinadi.
   
2. 
   Ikkinchi kategoriyali yaylovlar uchun esa sug‘oriladigan yerlarning minimal qiymatidan ikki barobar kamaytirilgan holatda olinadi.
   
3. 
   Uchinchi kategoriyali yaylovlar uchun esa besh barobar kamaytirilgan holatda olinadi.
   

QISHLOQ XO‘JALIK YERLARINING MEHYORIY BAHOSINI HISOBLASH TARTIBI

Respublika miqyosidagi qishloq xo‘jalik yerlarining me’yoriy bahosiga ta’sir etuvchi qo‘shimcha omillar:

1. 
   Xududning transport tarmoqlari, muxandislik kommunikatsiyalari, bozorga bo‘lgan qulaylik holati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash korxonalari bilan ta’minlanganligi va boshqalar.
   
2. 
   Nisbatan yaqin aholi yashash joylarining ijtimoiy sohada rivojlanganlik darajasi.
   
3. 
   Qishloq aholisining zichligi.
   
4. 
   Atrof holati, sanitariya-gigiena sharoiti.
   
5. 
   Qishloq aholisining daromad va ish bilan bandlik ko‘rsatkichi.
   
6. 
   Mavjud yerlarning suv bilan ta’minlanganlik darajasi.
   

Me’yoriy bahoga u yoki bu darajada ta’sir etuvchi omillarni e’tiborga olib, yerni hisoblab chiqilgan me’yoriy bahosini hisoblashda hajmining 25 % miqdorida ko‘paytiruvchi yoki kamaytiruvchi koeffitsietlar qo‘llanishi mumkin.

Yerning me’yoriy bahosiga ta’sir etuvchi qishloq xo‘jalik ekin turining narxi amaldagi qonun bo‘yicha qabul qilinadi.

Yerni me’yoriy baholashda dastlabki ma’lumot bo‘lib "O‘zdavyerloyixa" instituti va filiallari tomonidan bajarilgan tuproq bonitarovkasi, yer kadastri xujjatlari,

tuproq xaritalari, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining qiymati, maydoni, hosildorligi kabi umumiy va statistik ma’lumotlar xizmat qiladi.

Hisob-kitob ishlari "O‘zdavyerloyixa" instituti va uning filiallari, joylardagi yer tuzish xizmati xodimlari tomonidan bajariladi.

Yer maydonining me’yoriy bahosi va boshqa ishlar yer egasi mablag‘i hisobiga ham bajariladi, maxsus ma’lumotnoma tariqasida rasmiylashtiriladi.

Misol tariqasida quyidagicha hisoblash mumkin: Berilgan ma’lumotlar: Yerning bonitet balli - 50 ball;

Paxtachilik bilan band yerlar foizi - 50 %; Qabul qilingan shartli bank ssudasi - 5 %;

Yerning joylanishi va mahalliy sharoiti e’tiborga olinmagan.

Sug‘oriladigan yerdan olinadigan me’yoriy sof daromad (F_msd) uchun quyidagi ko‘rsatkichni tashkil qiladi:

^Fmsd

_ ^S myam

 R
xdm _

jadv

.1 

jadv

.2 

jadv .3



20
 2100

100

so ' m   0 ,661 100
 15

100

416430



100
 4164 ,3

Bu yerda 2100 so‘m bir tsentner paxta narxi.

Sug‘oriladigan yerning me’yoriy bahosi:

N _mb 

^Fmsf

 Ê _i

 100

4164



,3  1,1  100

4580



, 4  100
 91608 s .

B _sf 5 5

Demak, bir gektar sug‘oriladigan yerdan keladigan me’yoriy sof daromad 4164,3 so‘m bo‘lsa, bunday yerni datlabki me’yoriy bahosi 91608 so‘mni tashkil qiladi.

Tayanch iboralar. TEI, sof daromad, bonitet ball, agroekologik sharoitlar koeffitsiyenti, me’yoriy bahosi, ekspozitsiya, korrektirovkalash koeffitsiyenti, lalmikor, bahorikor, eroziya, yaylovlarning me’yoriy bahosi, toifa, sifat.

Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Yer bilan tuproqni baholashning asosiy farqlari nimada?
   
2. 
   Sug‘oriladigan tuproqlarni baholash uchun ishlangan formulani yozing?
   
3. 
   Yerga to‘lanadigan kompensatsiyalovchi narx?
   
4. 
   Qishloq xo‘jaligi yerlarni baholashning vaqtinchalik usuli?
   
5. 
   Agroekologik sharoitga ko‘ra koeffitsiyentlar?
   
6. 
   Sug‘oriladigan yerlarning me’yoriy bahosi?
   
7. 
   Paxta bo‘yicha yalpi mahsulot qiymatini korrektirovkalash koeffitsiyentlari?
   
8. 
   Lalmikor yerlarning me’yoriy bahosi?
   
9. 
   Yaylov yerlarning me’yoriy bahosi?
   
10. 
    Qishloq xo‘jaligi yerlarning me’yoriy bahosini hisoblash tartibi?
    

MAVZU: TUPROQ VA YER NARXI

Tuproqni tabiiy xossalari, ya’ni fizikaviy, kimyoviy, biologik va boshqa xususiyatlari uning unumdorligini belgilaydi. Tuproqning bu xususiyatlari osongina buzilishi va hatto qayta tiklanmaydigan holatga tushishi mumkin. Tuproqni

unumdorligini keskin pasaytirib yuborish butunlay yo‘qotish bu uncha murakkab ish emas, ammo uni tiklash juda mashaqatli mehnat, katta ilm talab qiladi.

Tuproqqa beparvo qarashimizga asosiy sabablardan biri bu uni bebaho ekanligidir. Ana shu narsa ko‘p hollarda katta-katta maydonlarga keskin zarba berish sabablari tariqasida ko‘rinadi, ya’ni tuproqni struktura qoplami, strukturasi buziladi.

Keyingi vaqtlarda katta-katta maydonlarda tuproq unumdorligi turli sabablarga ko‘ra pasaymoqda. Bu jarayonda gumusning degradatsiyasi yaqqol ko‘rinmoqda.

Mamlakat miqyosida tuproqlarning unumdorligini keskin pasayayotganligini bonitirovka natijalarini solishtirishdan ham bilsa bo‘ladi. Keyingi 10 yilda Farg‘ona viloyatida bu ko‘rsatkich 10 ballga kamaygan.

Shunga qaramasdan bu jarayon, ya’ni tuproq unumdorligini kamayishi pul tariqasida hech qaerda aytilmaydi. Hozirgi iqtisodiy sharoitda bu holatni ma’qullash juda qiyin.

Mamlakat tuproq resurslaridan samarali foydalanish uchun, yangicha davrda, tuproqni, tuproq qatlamini saqlash va unumdorligini oshirishga qaratilgan narxlar ishlab chiqish va shu asosda yer maydonchalarini baholash vaqti keldi. Bunda eng avvalo tuproqni unumdorligiga tayangan asosiy narxni aniqlash zarur, keyinchalik yer maydonchasining o‘rni va ayrim texnologik xususiyati e’tiborga olingan holda ularning ham summasini aniqlash mumkin.

Yer va tuproq narxi sharoitga qarab, ya’ni u yoki bu maydondan foydalanish maqsadlariga qarab keskin o‘zgaradi, ayniqsa yer noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratilayotgan bo‘lsa, bu maydonning narxi qishloq xo‘jalik maqsadi uchun ajratilgan yerga ko‘ra keskin farq qilishi kerak.

Bu narx asosiy tuproq narxiga har xil koeffitsiyentlarni ko‘paytirishdan va qolaversa o‘zaro kelishuvga asosan qo‘yilishi mumkin.

Tuproq va Yer maydonchasiga qo‘yilgan narxlar quyidagi maqsadlarni ko‘zda tutmog‘i zarur:

1. 
   tuproq unumdorligini saqlash va oshirish;
   
2. 
   unumdor tuproqli yerlarni noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratishni maksimal miqdorda cheklash;
   
3. 
   qayta tiklash ishlarini, ya’ni nobob yerlarni qishloq xo‘jalik oborotiga kiritish va hokazolar.
   

TUPROQ NARXINI ANIQLASH YO‘LLARI.

Tuproq narxi har xil omillarga bog‘liq ravishda aniqlanishi mumkin. Birinchi navbatda potentsial va samarali unumdorligiga tayangan holda aniqlanishi kerak.

Bu ko‘rsatkichlarni nisbiy baholash yo‘llari ko‘p bo‘lib, ulardan biri tuproqlarni bonitirovkalash va shu asosda bonitirovka jadvalini tuzish bo‘lib, bu ish amalga oshirilmoqda.

Potentsial unumdorlik etarli darajada tuproq ekologik indeksini (TEI) hisoblash orqali ham aniqlanadi. Bu usulga ko‘ra aniq bir ekologik sharoitda shakllangan tuproqqa tegishli tuproq ekologik indeks hisoblanadi va bu indeks shu tuproqning unumdorlik darajasiga proportsional sanaladi.

Tuproq narxini belgilovchi tuproq ekologik indeksi kattaligi narx aniqlovchi birinchi tarkibiy qism sanaladi. Ikkinchi tarkibiy qism bu tarif kategoriyasi hisoblanadi.

Tarif kategoriyalarini kiritishni sababi tuproq ekologik indeksining birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘rtacha daromad miqdori hamma joyda ham bir xil emas. Bu kattalik o‘simlik turi va uning hosildorligi, hosil tarkibi, turi va boshqalarga hamda xo‘jalikning mehnatni tashkillash, qishloq xo‘jalik mahsulotini etishtirish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi.

Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlardan nisbatan qimmati bu ko‘p yillik daraxtzorlar hisoblanadi, sabab bu yerlar nisbatan ko‘proq daromad beradi. Albatta nisbatan qimmat qishloq xo‘jalik mahsulotlarini etishtiradigan yerlar qimmatroq baholanadi.

Sug‘oriladigan yerlar ham sug‘orilmaydigan maydonlarga nisbatan qimmatroq turadi. Sabab sug‘oriladigan yerlar nisbatan ko‘proq, kafalatli daromad beradi.

Tuproq ekologik indeksi orqali hisoblangan bonitet balli 1 ga teng bo‘lgan yerlar uchun 1989 yil I.I.Karmanov tarif kategoriyalarini ishlab chiqqan. Undan ayrim misollarni quyida jadval tariqasida keltiramiz.

36. 
    jadval.
    

Tuproq narxini hisoblash uchun tarif kategoriyalari.

Tuproqni tarif kategoriyasi	Shu kategoriyaga kiruvchi tuproqlar	Bir ball bonitetga tug‘ri keladigan tarif, rub/ga.
1	Tog‘li Qrimning ko‘p yillik daraxt-zorlarining nimho‘l va nam tuproqlari	600
2	Cho‘l va chalacho‘l mintaqalarining sug‘oriladigan tuproqlari	380
3	Markaziy Osiyodagi daryo sohillarida joylashgan sug‘oriladigan yerlar	330
4	O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston va boshqa davlatlar hamda Rossiyaning janu-biy xududlaridagi sug‘oriladigan yerlar	280

Tuproq narxi anashu tarif kategoriyasida berilgan bir ball bonitetiga to‘g‘ri keladigan raqamni tuproqni ekologik indeksi orkali hisoblangan ball bonitetiga ko‘paytirish asosida hisoblanadi.

Masalan; Chalacho‘l mintaqasidagi sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar 3 tarif kategoriyasidan joy olgan bo‘lib, bir ball uchun tarifi 380 rub/ga ni tashkil qiladi.

Demak tuproq narxini hisoblash uchun tuproq ekologik indeksi aniqlanadi. Agar tuproq ekologik indeksi 80 ga teng desak, u holda bu xududda tuproq narxi 80*380 rub/ga = 30400 rub/ga ni tashkil qiladi.

Ko‘rinib turibdiki, bu tarif kategoriyalari hali to‘liq va yakuniy emas, tahlilga, izlanishga, aniqlashga muhtoj. Sabab O‘zbekistonda qo‘riq yerlar, yaylovzorlar, lalmikor yerlar, yangi o‘zlashtirilgan, yangidan sug‘oriladigan, eskidan sug‘oriladigan va boshqa yerlar uchun alohida hozirgi narxni e’tiborga oluvchi tarif kategoriyasini gektariga so‘mlarda ishlab chiqish zaruriyati kun tartibidagi masalalar qatoridan joy olmoqda. Qolaversa, I.I.Karmanov uslubiyatida O‘zbekiston sharoitidagi tuproq unumdorligini cheklovchi omillar uchun maxsus koeffitsiyentlar ham ishlanmagan.

I.I.Karmanov ta’rif kategoriiyalari unumdorligi cheklanmagan, ya’ni sho‘rlanmagan, eroziyalanmagan, gleylashmagan, gipslashmagan va boshqa tuproqlar uchun ma’qul va qo‘llaniladi.

Unumdorligi cheklangan, ya’ni sho‘r, gipsli va boshqa tuproqlar uchun esa bir balli tarifga maxsus tuzatuvchi koeffitsiyentlar kiritiladi. Bunday tuproqlarda hosil etishtirish uchun sarf harajatlar ko‘payadi, sabab ularning unumdorliklari cheklangan, shu bois bunday yerlarda o‘rtacha yillik daromad kamayadi. Demak bunday tuproqlarni narxi pastroq bo‘lishi kerak va u shunday ham.

Unumdorligi cheklangan tuproqlarni narxini hisoblashda qo‘llaniladigan tuzatish koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi. Cheklangan omilga ega bo‘lgan tuproqni tuproq ekologik indeksi olinib shunga o‘xshagan, ya’ni shu tipdagi unumdorligi cheklanmagan boshqa ayirmani indeksiga taqsimlanadi.

Masalan, sug‘oriladigan kuchsiz eroziyalangan tipik bo‘z tuproqni TEI 50 bo‘lsa, yuvilmagan tipik bo‘z tuproqni TEI 58 ga teng bo‘lsa, u holda tuzatish koeffitsiyenti

T_k = 50:58 = 0.86.

Olingan natijaga, ya’ni 0,86 ga bir qo‘shiladi va o‘rtacha koeffitsiyent quyidagicha hisoblanadi:

T_k = (0,86+1):2 = 0.93.

Bu 0,93 koeffitsiyent endi tarif kategoriyasiga tuzatma tariqasida ishlatiladi.

Misol uchun yuvilmagan, ya’ni eroziyalanmagan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproq 3 chi kategoriyaga kiradi, (bir ball uchun tarif 380 rub/ga) bu holatda uning narxi 58*380=22040 rub/ga.

Kuchsiz yuvilgan tipik bo‘z tuproqni ham shu kategoriyada deb hisoblasak, u holda uning narxi 50*380=19000 rub/ga ga teng bo‘ladi. Bu guruh tuproqlari uchun tuzatma kiritilishini e’tiborga olsak, uning tuzatma koeffitsiyenti 0,93, demak tuproq narxi 0,93*380=353.4 rub/ga.

Unumdorlikni cheklovchi omillar qancha ko‘p bo‘lsa, tuzatma koeffitsiyentni ta’siri ham shuncha kuchli bo‘ladi. Tuproqlarni xususiyatlari aniq bo‘lsa, quyidagi tayyor koeffitsiyentlardan ham foydalanish mumkin.

Kuchsiz sho‘rlangan bo‘z tuproqlar - 0,85; o‘rtacha darajada sho‘rlangan - 0,72; kuchli darajada sho‘rlangan - 0,48.

Kuchsiz darajada yuvilgan bo‘z tuproqlar - 0,88; o‘rtacha darajada yuvilgan - 0,69;

kuchli yuvilgan - 0,48.

Qumoq mexanik tarkibli - 0,75. Qumli mexanik tarkibli - 0,43. Toshlilik darajasi o‘rtacha - 0,79. Toshlilik darajasi kuchli - 0,66.

Shunday qilib alohida ta’kidlash kerakki, tuproq xossalarini ijobiy va salbiy tomonlarga o‘zgarishini narxda, pul bilan ifodalash ishlari juda-juda kuchsiz ishlangan bo‘lib, hali bu boradagi o‘zini echimini kutayotgan masalalar juda ko‘p.

Shuni ham unutmaslik kerakki, Yer, tuproq narxi ham dinamikada, kishilik jamiyatining turmush darajasi, qishloq xo‘jalik ekinlarini narxi, texnika va

texnologiya narxiga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Demak tuproqqa, yerga qo‘yiladigan narx har bir alohida sharoitda o‘sha vaqt uchun hisoblanishi kerak. SHu bois bitta aniq doimiy formula yoki qonun-qoida yozilishi qiyin va murakkab ilmiy ish hisoblanadi.

YER SOLIG‘I VA NARXI

Tuproqning agrokimyoviy, agrofizikaviy xossalari, tabiiy geografik sharoiti, o‘rnashgan joyi, ekologik holati birgalikda uning narxini belgilashi mumkin. Uning qiymatidan kelib chiqib, unga soliq belgilash ham yo‘lga quyiladi.

Tuproqni xossalarini nisbatan osongina yomon tomonga qaratib buzish mumkin, lekin uni tuzatish, yaxshilash esa juda murakkab va mashaqqatli mehnat talab qiladi.

Ko‘pchilik hollarda tuproqqa bo‘lgan munosabatimiz yomon, yoxud beparvo, bu esa oxir oqibatda tuzatib bo‘lmas natijalarga olib keladi. Bunday bo‘lishiga sabab tuproqlarimiz, yerlarimiz bepul, qolaversa egasiz.

Mamlakat miqyosida oladigan bo‘lsak yiliga unudorlikni yo‘qolgan qismini hisoblasak katta-katta raqamlarni tashkil qildi. Biz bu yo‘qotishni pulga aylantiradigan bo‘lsak, miliardlab so‘mni tashkil qiladi. Lekin bu yo‘qotishlar pul tariqasida hech ham hisoblangani yo‘q. Hatto almashlab ekish maydonida birigada uchun, xo‘jalik uchun ham hisoblanmaydi.

Yerdan, tuproqdan yana ham samaraliroq foydalanish uchun yangicha sharoitda, yangicha xo‘jalik yuritishda, tuproqlarni degradatsiyalanishdan himoya qilishda ularga, ya’ni tuproqqa va Yerga narx qo‘yish maqsadga muvofiq. Albatta bizning mamlakatimizda Yer davlat mulki ekanligini ham unutmasligimiz kerak.

Yerga va tuproqqa qo‘yilgan narx-navolar bir xilda bo‘lmaydi va bo‘lishi ham mumkin emas.

Narx eng avvalo tuproq unumdorligi va yer maydonining texnologik xususiyatlariga bog‘liq holda ishlangan bo‘lishi kerak. No qishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratiladigan yerlarning narxi maqsadga qarab, joylashgan joyiga bog‘liq ravishda xilma-xil bo‘lishi tabiiy holdir.

Shuni alohida aytish mumkinki ishni biroz soddalashtirish uchun, tuproqqa va yerga alohida-alohida asosiy narx belgilanishi kerak. Bu narxga turli koeffitsiyentlarni ko‘paytirish asosida keyingi, ya’ni aniq bir moydon tuprog‘i yoki yeri uchun narx ishlanadi. Bu masalalar murakkab bo‘lib, qator o‘rinlarda o‘z echimini kutmoqda.

Ayni bir vaqtda tuproqqa narx belgilash, yerga narx qo‘yish quyidagi asosiy maqsadlarni ko‘zda tutadi.

1. 
   Eng avvalo tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga qaratilmog‘i darkor, ya’ni shuni ko‘zda tutadi.
   
2. 
   Sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlarini boshqa noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratishni kamaytirishga, imkoni bo‘lsa, to‘xtatishga xizmat qilishi kerak.
   
3. 
   Qishloq xo‘jaligi uchun nobop yerlarni qishloq xo‘jaligi oborotiga kiritish, rekultivatsiya ishlarini kuchaytirishga xizmat qilishi kerak.
   

Yerga, tuproqqa quyiladigan narxni bir xilga keltirish mumkin ham emas, mantikdan ham uzoq. Shu bois yerga, tuproqqa quyiladigan narx mintaqa, viloyat,

tuman, xo‘jalik tuproq ayirmasigacha borishi kerak. Demak alohida-alohida ishlanmog‘i darkor.

Masalan; bo‘z tuproqlar uchun narx ishlanganda eng avvalo bu tuproqlarni sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan, nam bilan ta’minlangan va ta’minlanmagan hamda tipchalarga bo‘linishi e’tiborga olinadi va asosiy narx ishlanadi. Keyinchalik sho‘rlanganligi, eroziyalanganligi, mexanik tarkibi va boshqalarni e’tiborga oluvchi maxsus pasaytiruvchi koeffitsiyentlar ishlanib asosiy narxga ko‘paytirish asosida oxirgi narx chiqariladi.

Buni quyidagicha tasvirlash mumkin, aytaylik eskidan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarning yagona narxi 100 ming so‘m. Bu tuproq kuchsiz sho‘rlangan (pasaytiruvchi koeffitsiyent 0,85), kuchsiz yuvilgan (0,88), o‘rtacha toshli (0,79) bo‘lsa, u holda bu yerimizning narxi (N) N = 100*0,85*0,88*0,79=59 ming 92 so‘mni tashkil qiladi.

Bu o‘rinda eng murakkab ish dastlabki stavka narxini belgilash va koeffitsiyentlarni aniqlash hisoblanadi. Bu kabi ishlar respublika tuproqlari uchun ilmiy asoslangan tarzda haligacha ishlanmagan o‘z echimlarini kutmoqda.

Mamlakat bozor munosabatlariga o‘ta boshlagach 1990 yilda "Yer to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi, unga asosan yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning pulli bo‘lishi belgilandi.

1993 yil 6 mayda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan "Yer solig‘i to‘g‘risida"gi maxsus qonun qabul qilindi, unda soliq solishning ob’ektlari va sub’ektlari, imtiyozlar, soliq to‘lash tartibi va hokazolar batafsil belgilab berildi.

Yer solig‘ining joriy etilishi bilan mamlakatda yer munosabatlarini tartibga solishning chinakam iqtisodiy vositalari paydo bo‘ldi.

Yerdan samarali foydalanish, sug‘oriladigan yerlarni iqtisodiy usullar yordamida asrash hozirgi davrda yerdan pulli foydalanishni joriy etishning asosiy maqsadi hisoblanadi.

Yer solig‘i stavkalari, jahon amaliyotida qabul qilinganidek, yer qiymatidan kelib chiqib belgilanadi.

Jahon bo‘yicha yer solig‘i stavkalari o‘rtacha yer qiymatining 5% ni tashkil qiladi. Bizning mamlakatimizda tabiiy geografik, iqtisodiy va boshqa ko‘rsatkichlarni hisobga olib bu raqam 3% deb qabul qilingan.

Yer uchun to‘lanadigan soliq miqdori bizning mamlakatimizda yerlarni sifati, tabiiy iqlim mintaqalari bo‘yicha tabaqalashtirish maqsadida sug‘oriladigan yerlar uchun soliq stavkalari ma’muriy tumanlar bo‘yicha, ularning tuproqlarini ball bonitetilariga tayangan holda 10 darajaga bo‘lib belgilangan.

Bonitet ballarini aniqlashda yuqorida tanishganimizdek tuproqlarning genetikaviy kelib chiqishi, sug‘orishning davomiyliligi, agroiqlimiy resurslar va boshqa tuproqning qator xossa va xususiyatlari e’tiborga olinadi va 100 balli tizimda aniqlanadi.

Sug‘oriladigan yerlarda joylashgan jamoatchilik qishloq xo‘jaligi yerlari uchun to‘lanadigan yer solig‘i stavkalari quyidagicha qabul qilingan.

Misol tariqasida Farg‘ona viloyatining ayrim tuman va shaharlari uchun yer solig‘i stavkalari (42) jadvalda ko‘rsatilgan. Bu stavkalarni ishlab chiqish jarayonida tuproqning ball boniteti, kategoriyasi e’tiborga olingan.

36. 
    jadval.
    

Sug‘oriladigan jamoatchilik qishloq xo‘jaligi yerlari uchun olinadigan yer solig‘i stavkalari

(Farg‘ona viloyati ayrim tumanlari va shaharlari).

Tumanlar, shaharlar	Bir gektar yer uchun toifalar bo‘yicha yer solig‘i stavkalari, so‘mlarda
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	Baho- lanma- gan yerlar
	0-10 ball	11-20 ball	21-30 ball	31-40 ball	41-50 ball	51-60 ball	61-70 ball	71-80 ball	81-90 ball	91-100 ball
Oltiariq	496,6	138,3	1106,9	1617,8	2299,0	337,6	4426,0	5745,9	7066,8	8612,4	2299,0
Oxunboboyev	471,1	705,9	1058,9	1547,5	2199,6	3192,9	4233,9	5496,6	6758,8	8236,8	2199,6
Bag‘dod	487,5	730,5	1095,1	1600,3	2274,5	3302,1	4377,3	5684,8	6988,8	8518,0	2274,5
Beshariq	540,1	810,5	1214,9	1775,8	2523,8	3665,3	4859,9	6309,5	7757,1	9455,1	2523,8
Buvayda	514,0	770,3	1155,6	1688,0	2399,8	3483,5	4619,5	5997,0	7373,4	8985,6	2399,8
Dang‘ara	530,4	794,3	1191,5	1740,6	2474,5	3591,5	4763,1	6183,0	7605,0	9266,4	2474,5
Quva	626,0	939,1	1407,9	2057,3	2923,8	4245,1	5618,5	7307,9	8988,0	10952,4	2923,8
Quvasoy sh.	567,5	850,3	1275,3	1863,5	2648,9	3845,4	5100,0	6621,8	8141,8	9922,8	2684,9
Farg‘ona sh.	599,9	899,0	1347,5	1968,8	2298,8	4063,8	5388,3	6995,4	8603,4	10484,8	2798,8

Lalmikor yerlar, bo‘z yerlar va ko‘p yillik ko‘chatzorlar uchun olinadigan yer solig‘i stavkalarini ishlab chiqishda qoidaga muvofiq ravishda yog‘ingarchilik bilan ta’minlanganlik darajasi 3 toifaga bo‘lib e’tiborga olingan va viloyatlar bo‘yicha quyida (43) jadvalda keltirilgan. Bunda tog‘ va tog‘oldi, adir va tekislik kabi toifalarga ajratib yer solig‘i stavkalari belgilangan.

36. 
    jadval.
    

Lalmikor ekinzorlar, bo‘z yerlar va ko‘p yillik ko‘chatzorlar uchun olinadigan yer solig‘i stavkalari.

Viloyatlar	Mintaqalar bo‘yicha 1 ga yer uchun yer solig‘i stavkalari (so‘mlarda)
	Tekislik (yog‘ingarchilik bilan ta’minlanmagan)	Adir (yog‘ingarchilik bilan yarim ta’minlangan)	Tog‘oldi va tog‘ (yog‘ingarchilik bilan ta’minlangan)
Andijon	70,3	74,1	112,4
Jizzax	66,3	69,8	113,1
Navoiy	66,3	69,8	113,1
Namangan	73,4	83,9	104,5
Qashqadaryo	73,4	83,9	104,5
Samarqand	66,3	94,3	119,0
Surxandaryo	59,0	83,9	104,5
Sirdaryo	66,3	87,8	112,4
Toshkent	70,3	116,3	139,6

Qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi ishlab chiqarishida foydalanilmayotgan boshqa yerlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalarida suv havzalari, kanallar, kollektorlar, yo‘llar bilan band, jamoatchilik qurilmalari va xovlilar, qishloq xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yerlar uchun alohida yer solig‘i stavkalari ishlab chiqilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkichlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar uchun quyidagi (44) jadvalda keltirilgan.

36. 
    jadval.
    

Qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi ishlab chiqarishida foydalanilmayotgan boshqa yerlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

Respublika, Viloyatlar	1 ga yer uchun yer solig‘i stavkalari, so‘mlarda
	Suv havzalari, kanallar, kollek-torlar, yo‘llar	Jamoatchilik qurilmalari va xovlilar	Qishloq xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yerlar.
Qoraqalpog‘iston	14,4	8072,5	2,0
Andijon	23,4	13312,5	2,0
Buxoro	18,8	10557,5	2,0
Jizzax	16,4	9106,3	2,0
Navoiy	17,5	10347,5	2,0
Namangan	20,3	10763,8	2,0
Qashqadaryo	16,4	8798,8	2,0
Samarqand	22,3	11797,5	2,0
Surxandaryo	24,6	13657,5	2,0
Sirdaryo	12,9	7651,3	2,0
Toshkent	20,3	11071,3	2,0
Farg‘ona	20,3	11071,3	2,0
Xorazm	20,3	10763,8	2,0

Shaharlar va qo‘rg‘onlardagi yer uchaskalaridan foydalanganlik uchun yer solig‘i stavkalari boshqalardan farqli bo‘ladi. Bu stavkalar shaharlar markazdan uzoq va yaqinligiga ko‘ra maxsus xududlarga bo‘linadi va differentsiatsiyalangan holda soliq to‘laydilar.

36. 
    jadval.
    

Shaharlar va qo‘rg‘onlardagi Yer uchastkalaridan foydalanganlik uchun yer solig‘i stavkalari.

Shaharlar, viloyatlar	Olinadigan yer solig‘i stavkalari
	Korxona muassasa va tashkilotlardan 1 ga yer uchun (so‘mlarda)					Yakka tartibdagi turar joy qurish uchun berilgan yerlarga fuqarolardan (1m^2 uchun)
	1-zona	2-zona	3-zona	4-zona	1-zona		2-zona	3-zona	4-zona
Farg‘ona	485913	441383	326888	342225	4,4		4,0	3,4	3,0
Andijon	592090	555680	519258	478015	5,4		5,1	4,7	4,4
Namangan	589243	552825	516411	486868	5,4		5,0	4,7	4,4
Marg‘ilon	391806	327308	275976	-	3,5		2,9	2,5	-
Chust	347931	283433	241968	-	3,2		2,6	2,2	-

Shahar va shahar posyolkalari iqtisodiy zonalari, hamda sug‘oriladigan va lalmi-yaylov xududlar, tuman va shahar xokimiyatlari tomonidan o‘rnatiladi.

Jadvallarda keltirilgan yer stavkalariga, yer maydonchasining joylashgan o‘rniga bog‘liq holda maxsus koeffitsiyentlar qo‘llaniladi. Toshkent shahri atrofida 20 km radiusda - 1.30, viloyat markazlari atrofida 15 km radiusda 1.20, tuman markazlari atrofida 15 km radiusda - 1.15, boshqa shaharlar atrofida 5 km radiusda - 1.10.

Keltirilgan stavkalarga yerlarning sifatiga bog‘liq ravishda, ya’ni tuproqlarning ball bonitetiga bog‘liq holda alohida koeffitsiyentlar qo‘llaniladi. Tuproqni ball

boniteti 40 ball bo‘lganda 0.75, 41-70 ballgacha 1.0 va 71 balldan boshlab 1.25 koeffitsiyentlar belgilangan.

Shahar va shahar posyolkalarining ma’muriy chegaralarida joylashgan qishloq xo‘jalik ahamiyatiga molik yerlar uchun yer solig‘i qishloq xo‘jalik yerlariga belgilangan stavkalar bo‘yicha 2.0 koeffitsiyentini qo‘llagan holda undiriladi.

Kon va karyyerlar band qilgan yerlar uchun yer solig‘i shu kabi zonalar uchun belgilangan stavkalarni 0.1 koeffitsiyentini qo‘llash asosida soliq to‘laydilar.

Shahar va shaharchalarda joylashgan uchastkalarga egalik qilinganlik va foydalanganlik uchun undiriladigan yer solig‘i maxsus ilova asosida (jadval) quyidagi tartibda hisoblanadi.

36. 
    jadval.
    

Shaharlar va shaharchalarda joylashgan uchastkalarga egalik qilinganlik va foydalanganligi uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

Shaharlar, viloyatlar	Yer solig‘i stavkalari
	1 ga uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlardan olinadigan (so‘mlarda)				Shaxsiy uy-joy qurilishiga fuqoralarga berilgan yerlar uchun (1 kv m. so‘mlarda.)
	1-hudud	2-hudud	3-hudud	4-hudud		1-hudud	2-hudud	3-hudud	4-hudud
Farg‘ona	2215	2012	1818	1560		20,14	18,29	15,62	14,18
Andijon	2699	2533	2967	2179		24,54	23,03	21,52	19,81
Asaka	1599	1305	1116	-		14,53	11,86	10,15	-
Namangan	2686	2520	2354	2166		24,42	22,91	21,40	19,69
Marg‘ilon	1786	1492	1258	-		16,23	13,56	11,44	-
Chust	1586	1292	1103	-		14,42	11,74	10,03	-

Misol: Uy egasi Toshtemirov Ergash Farg‘ona shahar, Beshbola ko‘chasida yashaydi, yakka tartibdagi turar-joy qurilishi uchun berilgan 655 kv. metr yer maydoniga ega. Bu maydon shaharning 4 xududida joylashgan. "Yer solig‘i to‘g‘risida"gi konunga muvofiq yakka tartibdagi uy-joy qurish uchun fuqorolarga bir oila uchun 0.06 ga (600 m²) gacha yer beriladi. Shunday qilib Toshmatov Ergash me’yoridan ortikcha 55 m² (655-600) yer maydoniga ega.

Yakka tartibdagi qurilish uchun berilgan yerlarga yer solig‘i stavkasi ushbu yo‘riqnomaning 5 ilovasiga (jadval) muvofiq Farg‘ona shaharidagi 4 xududga 1 m² yerga 14,18 so‘mdir. Bu holatda fuqoro 600 m² uchun har kvadrat metriga 14 so‘m 18 tiyindan, me’yordan ortiqcha maydon uchun esa har kvadrat metriga ikki barobar miqdorda 14.18*2=28.36 so‘m to‘laydi. Soliqning umumiy summasi (600*14.18)+55*14,18*2=10067 so‘m 80 tiyin yoki yaxlitlab aytadigan bo‘lsak 10068 so‘m bo‘ladi.

Shu va shunga o‘xshash tartibda boshqa shahar va qishloq, posyolkalar aholisi uchun, korxonalar uchun Yer solig‘i hisoblanadi.

Tayanch iboralar. Potentsial unumdorlik, iqtisodiy unimdorlik, tuproq qatlami, koeffitsiyent, TEI, tarif kategoriyalari, eroziya, gips, gleylashgan, Yer solig‘i, mexanik tarkib, Yer va tuproq narxi, lalmikor yerlar, Yer solig‘i stavkasi.

Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Tuproq va Yer narxlarining farqi?
   
2. 
   Tuproq va Yer maydonchasiga qo‘yilgan narxlar qanday maqsadlarni ko‘zda tutadi?
   
3. 
   Tuproq narxini aniqlash yo‘llari?
   
4. 
   Tuproq narxini hisoblashda qanday tarif kategoriyalaridan foydalaniladi?
   
5. 
   Tuproqqa narx belgilash va Yerga narx qo‘yish qanday maqsadni ko‘zda tutadi?
   
6. 
   Bo‘z tuproqlar uchun narx ishlashda eng avvalo qanday belgilariga asoslanamiz?
   
7. 
   Jahon bo‘yicha Yer solig‘i stavkalari o‘rtacha Yer qiymatining necha foizini tashkil qiladi?
   
8. 
   Yer solig‘i stavkalari to‘g‘risida misollar keltiring?
   
9. 
   Ishlab chiqarishda foydalanilmayotgan va boshqa shu kabi yerlar uchun undiriladigan Yer solig‘i stavkalari?
   
10. 
    Aholi uchun har kvadrat metrga to‘lanadigan Yer solig‘i stavkalarini hisoblash tartibini tushintiring?
    

ADABIYOTLAR

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi "Yer kodeksi" T. 1998.
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasi "Davlat Yer kadastri" to‘g‘risidagi qonun T. 1998.
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasida Yer monitoringi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida T. 2000 y.
   
4. 
   Abdullayev S., Sattorov D.S. Osnovnie pochvennie problemi Uzbekitana, trebuyushie srochnogo resheniya. «Orol dengizi xavzasining sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasining dolzarb muammolari». Ilmiy- amaliy anjuman mahruzalar to‘plami (25-26 noyabr 2002 y) T. 2002.
   
5. 
   Gavrilyuk F.YA. Bonitirovka pochv M. 1974.
   
6. 
   Qayumov F.K., Abdug‘aniyev A., Frolov V.T., Maqsudov J.M. va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarni sifatiy, iqtisodiy va qiymat bahosini aniqlashning muvaqqat uslubi RX-16-025-00. T. 2000.
   
7. 
   Qo‘ziyev R.Q., Axmedov A.U., Maqsudov J.M. va boshqalar O‘zbekiston Respublikasining sug‘oriladigan yerlarida tuproqning sho‘rlanganligini tekshirish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma RX-31-045-01. T. 2001.
   
8. 
   Qo‘ziyev R.Q. Tuproq unumdorligi va uning intensiv dehqonchilik tizimida o‘zgarishi. «Orol dengizi xavzasining sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasining dolzarb muammolari». Ilmiy-amaliy anjuman mahruzalar to‘plami (25-26 noyabr 2002 y) T. 2002.
   
9. 
   Qo‘ziyev R.Q., Yo‘ldashev A. va boshqalar O‘zbekiston respublikasi sug‘oriladigan tuproqlarining unumdorligini baholash. «Orol dengizi xavzasining sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasining dolzarb muammolari». Ilmiy-amaliy anjuman mahruzalar to‘plami (25-26 noyabr 2002 y) T. 2002.
   
10. 
    Maqsudov J.M., Nagayev G.G., Akramov I.A., Qo‘ziyev R.Q., Axmedov A.U. Tuproq xaritalari va yerni baholash xujjatlaridan foydalanish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma RX-31-044-01. T. 2001.
    
11. 
    Maqsudov J.M., Tursunov A.A., Komilov B. Solevaya syomka xozyaystv Xorezmskoy oblasti i izmenenie meliorativnogo sostoyaniya zemel. «Orol dengizi xavzasining sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasining dolzarb muammolari». Ilmiy-amaliy anjuman ma’ruzalar to‘plami (25-26 noyabr 2002 y) T. 2002.
    
12. 
    Sattorov J.S., Elyubayev S. va boshqalar "O‘zbekistonda paxta etishtiriladigan yerlarning unumdorligini baholash bo‘yicha uslubiy qo‘llanma T. 1994.
    
13. 
    Sattorov J.S., Turapov I.T., Qo‘ziyev R.Q. Sovremennoe sostoyanie i zadachi issledovaniy po bonitirovke pochv. «V kn. Nauchnqe osnovq bonitirovki pochv v usloviyax rqnochnqx otnosheniy». T. 1996 g.
    
14. 
    Tolipov G.A., G‘ulomov X.G., Maqsudov J.M., Akramov I.A. "O‘zbekiston Respublikasi Yer kadastri" T. 1994.
    
15. 
    Shishov L.L., Durmanov D.N., Karmanov I.I., Efremov V.V. Teoriticheskie osnovi i puti regulirovaniya plodorodiya pochv M. 1991.
    

80

View publication stats