1 author: Murodjon Isagaliev Fergana State University, Uzbekistan, Fergana 23

Xo‘jalik to‘g‘risida umumiy ma’lumot:

1. 
   shakl.
   

1. 
   Mamlakat, respublika;
   
2. 
   Viloyat, o‘lka, muxtor viloyat;
   
3. 
   Tuman;
   
4. 
   Xo‘jalik yoki shirkatlar uyushmasi ,fermer xo‘jaligi nomi;
   
5. 
   Tabiiy mintaqa;
   
6. 
   Asosiy tuproq tiplari, tipchalari, ayirmalari.
   

Qishloq xo‘jalik ekinlari maydoni (hisobga olingan yili, ga).

2. 
   shakl.
   

№	Yer turi	Maydoni
I	II	III
1	Hamma haydaladigan yerlar
1a	Lalmikor ekinlar maydoni
1b	Sug‘oriladigan
1v	Quritiladigan
2	Hamma ko‘p yillik ekinlar
2a	Sug‘oriladigan
2b	Quritiladigan
3	Pichanzorlar
3a	Oddiy
3b	Sug‘oriladigan
3v	Quritiladigan
4	Yaylovlar
4a	Oddiy
4b	Sug‘oriladigan
4v	Quritiladigan
	Hamma qishloq xo‘jaligi ekinzorlari

Agrokimyoviy tavsif.

3. 
   shakl.
   

№	Yerning holati	O‘rganilgan yer maydoni, %.	Harakatchan fosfor miqdori, maydonga nisbatan foiz hisobida.^x
			Juda past	Past	O‘rtacha	Baland	Yuqori	Juda yuqori

x - harakatchan kaliyga ham shunday jadval tuziladi, zururiyat bo‘lgan hollarda tuproq reaktsiyasi ham e’tiborga olinadi.

Xo‘jalikka agroiqlimiy tavsif.

4. 
   shakl.
   

1. 
   Yillik yog‘in miqdori, mm;
   
2. 
   10° dan yuqori bo‘lgan haroratlar yig‘indisi;
   
3. 
   Eng issiq oyning o‘rtacha harorati;
   
4. 
   Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati;
   
5. 
   Xududning geografik kengligi (kontinentallik koeffitsiyentini hisoblash uchun).
   

Xo‘jalikning tuproq qoplami.

5. 
   shakl.
   

№	Tuproqning nomlanishi	Mexanik tarkibi	Yuvilganlik darajasi	Gumus muqdori, %.	Maydoni, ga.
	Misol: Cug‘oriladigan tipik bo‘z tuproq, sho‘rlanmagan	O‘rta qumoq	Kuchsiz	2,28	1150,1

Xo‘jalikdagi ekin turlari, yerning holati eng oxirgi yildagi hisob uchun bir gektar aniqlikda beriladi. Agrokimyoviy izlanishlar natijasiga ko‘ra tuproqdagi fosfor va kaliy miqdori, tuproq reaktsiyasi ma’lumotlari va o‘rganilgan maydonga nisbatan foizlari beriladi.

Agroiqlimiy tavsif maxsus qo‘llanmalar, to‘plamlar ma’lumoti yoki o‘sha maydondagi meteostantsiyani kuzatuv natijalari asosida beriladi. Miqdoriy ko‘rsatkichlar katta aniqlikda, ya’ni o‘ndan bir daraja aniqlikda beriladi.

Geografik kengliklar graduslarda ma’muriy xaritalar asosida 1:4 mln. masshtabdagi xarita yordamida aniqlasa bo‘ladi. Bu ish uchun 1:5 mln. masshtabdagi xaritalar yaroqsiz.

Tuproqlarning nomi tasnifdagi ro‘yxat asosida beriladi, lekin mahalliy sharoitni hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritilishi ham mumkin.

Qolgan ma’lumotlar tuproqlarni xaritalash va ularga tuzatish kiritish ishlarida qanday bajarilsa o‘shanday amalga oshiriladi. Yuqoridagi ma’lumotlar to‘plangandan so‘ng tuproqlarni ekologik jihatdan baholash quyidagicha o‘tkaziladi.

Tuproq eqologik indeksi (TEI) quyidagi formula asosida hisoblanadi.

 t 0  10   N  N 

f
ÒEI

 12 ,5 2  V V

_{ Q} K T _A

KK  100

V - bir metrli qatlam uchun o‘rtacha hajm massa, g/sm³. 2 - bir metrli qatlam uchun maksimal hajm massa, g/sm³. Vf - tuproqni foydali hajmi.

Q - tuproqni hisobga olinishi zarur bo‘lgan qo‘shimcha xossalari.

t°>10° + 10° dan yuqori bo‘lgan o‘rtacha yillik haroratlar yig‘indisi. N_K - namlanish koeffitsiyenti.

N_T - namlanish koeffitsiyentiga to‘g‘rilagich. KK - kontinentallik koeffitsiyenti.

A - yakuniy agrokimyoviy ko‘rsatkich.

12,5 - tuproq-ekologik indeksini 100 birligiga keltirish uchun qo‘shilgan koeffitsiyent.

SUG‘ORILADIGAN MAYDONLAR UCHUN TUPROQ-EKOLOGIK INDEKSINI HISOBLASH.

Ma’lumki hamma tuproqlar uchun 12,5 ko‘paytiruvchi qabul qilingan. Afsuski deyarli hamma ko‘rsatkichlar maxsus ishlangan jadvallardan olinadi, shu bois tuproq- ekologik indeksini hisoblash qator qiyinchiliklarga olib keladi.

Shunga qoramasdan bitta misol keltirishni ma’qul ko‘rdik. Misol uchun sug‘oriladigan tuproqning tuproq ekologik indeksi Shishov L.L., Durmanov D.I. va boshqalarning ishlariga ko‘ra quyidagicha hisoblanadi. Demak 12,5 doimiy ko‘rsatkich.

2-V - maxsus jadvalga ko‘ra 0,70. n - esa 1,0.

Kuchsiz yuvilganligiga ko‘ra koeffitsiyent - 0,86. Kuchsiz sho‘rtoblik uchun koeffitsiyent - 0,90.

Tuproq qalinligi uchun regional koeffitsiyent - 1,05.

Tuproqni yakuniy ko‘rsatkichi:

12,5 ^. 0,70 ^. 1,0 ^. 0,86 ^. 0,90 ^. 1,05 = 7,11

Agrokimyoviy yakuniy ko‘rsatkich - 1,04.

Sug‘orish ta’siridagi o‘zgarish koeffitsiyenti og‘ir mexanik tarkibli tuproqlar uchun - 0,93.

Yakuniy iqlimiy ko‘rsatkich, ya’ni 10° dan yuqori haroratlar yig‘indisi 3050°. Namlanish koeffitsiyenti uchun to‘g‘rilagich koeffitsiyenti 1,10

bo‘lganda ³⁰⁵⁰

173

 1 .10

 100


3050


1,10

bo‘ladi, demak,

ÒEI

 7 ,11  1, 04

 0 ,93
173
 100

 7 ,11  1, 04

 0 ,93

 12 , 29

 84 ,5

Ko‘rinib turibdiki, bu usulni qo‘llash, ayniqsa undan foydalanish qator qiyinchiliklarga olib keladi. Shu bois bu usul hozircha o‘z o‘rnini ishlab chiqarishda topgani yo‘q bo‘lib, takomillashtirishga muhtoj.

Tayanch iboralar. Tuproq ekologik indeksi, haydalma yerlar, melioratsiya, unumdorlik, harakatchan fosfor, koeffitsiyent, Nk, Nt, KK, to‘g‘rilagich koeffitsiyenti, kaliy, yakuniy iqlimiy ko‘rsatkich, namlanish, sho‘rtoblik, kuchsiz yuvilgan, yakuniy agrokimyoviy qo‘rsatkich.

Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Tuprok-ekologik indeksining afzalligi?
   
2. 
   Tuproqni ekologik jihatdan baholash qanday muammolarni echishga yordam beradi?
   
3. 
   Tuproqni ekologik jihatdan baholash qanday bo‘limlarni qamrab oladi?
   
4. 
   Baholash uchun ma’lumotlar to‘plash qoidalari?
   
5. 
   TEI formulasini yozing va izoxlang?
   
6. 
   Shishov L.L., Durmonov D.I. bo‘yicha tuproq ekologik indeksi?
   
7. 
   Tuprok-ekologik indeksini hisoblashda foydalaniladigan koeffitsentlar?
   
8. 
   TEI orqali baholashda A ning o‘rnini tushuntiring?
   
9. 
   TEI orqali baholashni o‘ziga xosligi?