1. Aktsiz solig‘ining iqtisodiy mohiyati va budjet daromadlarida tutgan o‘rni

Aktsiz solig‘i stavkalari. Aktsiz solig‘i stavkalari va aktsizosti tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda etkaziladi. 2016 yilda aktsizosti tovarlarga belgilangan soliq stavkalari quyidagilardan iborat:

4.2-jadval

O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan, aksiz solig’iga tortiladigan tovarlarga nisbatan aksiz solig’i stavkalari²

Tovarlar nomi	Soliq stavkasi
	aksiz solig’i va QQSni hisobga olmagan holda sotilgan tovarlar qiymatiga nisbatan foizlarda	bir o’lchov birligiga so’mda
1. Etil spirti (1 dal uchun)		5 020
2. Vino (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1):
tabiiy ravishda achitilgan natural vinolar (etil spirti qo’shilmagan holda)		6 055
boshqa vinolar		8 333
3. Konyak (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1)		45 878*
4. Aroq va boshqa alkogolli mahsulotlar (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1)		43 246**
5. Pivo (1 dal tayyor mahsulot uchun)(1)		5 133
6. O’simlik (paxta) yog’i (1 tonna uchun)(1):
oziq-ovqat yog’i (salomac ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan yog’ va «O’zbekiston» yog’idan tashqari)		919 448
texnik moy (kislota miqdori 0,3 mg KON/g dan yuqori, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga qo’shishga yaroqsiz bo’lgan)		505 773
7. Filtrli, filtrsiz sigaretalar, papiroslar (1 ming dona uchun)(1)		28 794
8. Zargarlik buyumlari	25
9. «Jeneral Motors O’zbekiston» AJ ishlab chiqargan avtomobillar(2)	29
10. Kumushdan ishlangan oshxona anjomlari	11

² O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-son qarori 13-1- ilovasi.

11. Qimmatbaho metallar(2)
12. Neft mahsulotlari(1):
Ai-80 benzini		321 430 so’m/tonna
Ai-91, Ai-92, Ai-93 benzini		353 430 so’m/tonna
Ai-95 benzini		408 890 so’m/tonna
dizel yoqilg’isi		273 400 so’m/tonna
EKO dizel yoqilg’isi		284 250 so’m/tonna
aviakerosin		50 580 so’m/tonna
dizel yoki karbyurator (injektor) dvigatellari uchun motor moyi		207 000 so’m/tonna
13. Tabiiy gaz, shu jumladan, eksport(2)	25
14. Ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan sotiladigan suyultirilgan gaz («O’ztransgaz» AK mintaqalararo unitar korxonalari tomonidan aholiga sotiladigan gaz hajmi bundan mustasno), shu jumladan, eksport(2)	26
15. Paxta tolasi(3)

*) Hajmiy ulushda etil spirti 40 foizdan ko’p bo’lgan konyakka aksiz solig’i stavkasi 1 dal tayyor mahsulot uchun 75 595 so’m miqdorida belgilanadi.
**) Hajmiy ulushda etil spirti 40 foizdan ko’p bo’lgan aroq va boshqa alkogolli mahsulotlarga aksiz solig’i stavkasi 1 dal tayyor mahsulot uchun 71 257 so’m miqdorida belgilanadi.
Ayrim rivojlangan davlatlarda, masalan, Frantsiyada aktsizlar tovarlarning natural birligiga nisbatan qat‘iy stavkalarda belgilab qo‘yilgan. Jumladan, 1 litr vino uchun aktsiz solig‘ining stavkasi 22 santimni, 1 litr shampan vinosi uchun 55 santimni, 1 litr pivo uchun esa 19,5 santimni tashkil qiladi.³
AQShda aktsiz soliqlari Federal ahamiyatga ega bo‘lgan soliq hisoblanadi. Lekin ularning davlat budjeti daromadlarining hajmidagi salmog‘i nisbatan kichik. Aktsiz solig‘i tamaki va alkogolli mahsulotlarga, transport xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Aktsiz solig‘ining stavkasi 10 foizni tashkil etadi.
Buyuk Britaniyada aktsiz soliqlari egri soliqlarning tarkibida salmog‘iga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘idan keyingi o‘rinni egallaydi. Aktsiz solig‘i yoqilg‘i, alkogol va tamaki mahsulotlariga, transport vositalari va xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Uning stavkalari 10 foizdan 30 foizgacha oraliqda tebranadi.
Germaniyada aktsiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning asosiy qismi Federal budjetga o‘tkaziladi, faqat pivoga nisbatan joriy qilingan aktsiz solig‘i bo‘yicha tushumlar federal budjetga kelib tushmaydi. Aktsiz solig‘ining stavkalari tovarlarning noto‘g‘ri birligiga nisbatan foizlarda va “evro”da belgilangan. Masalan, sug‘urta bitimlari bo‘yicha aktsiz solig‘ining stavkasi sug‘urta polisi



³ T.Malikov. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: 2002. 15 b.

summasining 12 foiz miqdorida belgilangan. Shampan vinosiga nisbatan belgilangan soliq stavkasi 0,75 litr uchun 2 evroni tashkil qiladi.

Rossiya Federatsiyasida 2001 yilning 1 yanvaridan boshlab, soliq kodeksining 2-qismini kuchga kiritilishi munosabati bilan aktsizlarni qo‘llash doirasi sezilarli darajada kengaytirildi, ya‘ni an’anaviy aktsiz solig‘i to‘lovchilar qatoriga ulgurji savdo tashkilotlari ham kiritildi.
Rossiya Federatsiyasida aktsiz solig‘ining davlat budjeti daromadlarining manbai sifatidagi roli juda muhim bo‘lib, u aktsiz soliqlari bo‘yicha tushum summalarini Federal budjet daromadlari tarkibidagi salmog‘ini yuqori ekanligida namoyon bo‘ladi. Masalan, 2003 yilda aktsiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning Rossiya Federal budjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 9,6 foizni tashkil qildi.⁴

4.