1. «Aholi statistikasi» fanini nimani o’rganadi?

156.Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi metodologiyasi va uning vazifalari.
Tashqiiqtisodiyaloqalarnitahlilqilishdamakroiqtisodiy statistika quyidagi ko’rsatkichlarni hisoblaydi.
xalqarosavdo-sotiqnitavsiflovchiko’rsatkichlar;
xalqaroishlabchiqarishkooperatsiyasinitavsiflochi
ko’rsatkichlar;
xalqarokapitalmigratsiyasiniifodalovchiko’rsatkichlar;
xalqaroishchikuchimigratsiyasinitavsiflovchi ko’rsatkichlar;
o’zaroto’lovlarvahisobvalyutalarioperatsiyalarini ifodalovchi ko’rsatkichlar.
Xalqaroiqtisodiymunosabatlardasavdo-sotiqetakchio’rin tutadi va bu jahon bozorida quyidagi ko’rsatkichlarda o’z ifodasini topadi (1-jadval).
1-jadval
Tashqi savdo-sotiqni tavsiflovchi ko’rsatkichlar
Regionning eksport kvotasi (KE) КЭЭ 100
ЯИМ
JЭ КЭ1 :КЭ0
E - eksport hajmi
YaIM - yalpi ichki mahsulot
JE – eksport indeksi
KEo va KE1 – bazis va joriy davrlarda eksport kvota darajalari
Regionning real eksport kvotasi (KRE) КРЭ Э 100
СМ
JРЭ КРЭ1 :КРЭ0
SM – regionning sof mahsuloti
JRE - real eksport indeksi
KREo va KRE1- bazis va joriy davrlarda import darajalari
Regionning import kvotasi (KI)
КИ И 100
ЯИМ
JИ КИ1 :КИ0
E - eksport hajmi
YaIM - yalpi ichki mahsulot
JE – eksport indeksi
KEO va KE1- bazis va joriy davrlarda import darajalari
Importning mamlakat iste’molidagi salmog’i (KDI) К Иi 100
dИ ИСi Ii – i mahsulot importi
- mazkur i mahsulotning mamlakatdagi jami istemoli
Regionning tashqi savdo kvotasi (KTS) КТС 0,5(ЭИ)100
ЯИМ
Bu ko’rsatkich E va I hajmining yarmisining YaIM da bo’lgan nisbatini ifodalaydi
Xalqaro raqobatbardoshlik koeffitsienti (KRB)
ЭИ ТСО
КРБ 
JРБ КРБ1 :КРБ0
TSO – tashqi savdo oboroti
JRB – xalqaro raqobat-bardoshlik indeksi
KRB0 va KRB1- bazis va joriy davrlardagi raqobatbardoshlik darajalari
Import koeffitsienti (KI)
Иi ИЧi Эi
КИ
JИ КИ1 :КИ0
Ii – mazkur i mahsulot importi
Ei - mazkur i mahsulot eksporti
IChi - mazkur i mahsulotni ishlab chiqarish
JI – import indeksi
KI0 va KI1- bazis va joriy davrlarda import darajalari
Jon boshiga to’g’ri kelgan savdo oboroti (KA)
ТСО А
КАА - aholining o’rtacha soni
Regionning xalqaro savdo-sotiqdagi salmog’i
(KTSO)
КТСО ЖРТСО 100 ТСО
JdБ КТСО1 : КТСО0
RTSO – regionning tashqi savdo oboroti
JTSO – jahonning tashqi savdo oboroti
JdP – regionning tashqi savdo oborotdagi salmog’ining indeksi
Eksport (ing. export, lot. exportare - chetga chiqarish) deganda tovarlar, xizmatlar va kapitalni tashqi bozorga chiqarish tushuniladi.
Eksport kvotadeganda muayyan tovar (xizmat, kapital)ni eksportga belgilangan hajm (hissa)da ishlab chiqarish va etkazib berish tushuniladi.
Import (lot. importo – olib kelish) – deganda ichki bozorda sotish uchun mamlakatga xorijiy tovarlar, texnologiya, kapital kiritish va xizmatlar keltirish tushuniladi.
Import kvota - bu har yili mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan xorijiy mahsulot hajmini miqdor jihatdan cheklab qo’yishdir.
Tashqi savdo oboroti (TSO) eksport (E) va import (I) yig’indisidan
tashkil topadi:
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini ( ) beradi:
ТСО ЭИ
Квота - бу умумий ишлаб чиқариш, сотиш, импорт, экспорт ва бошқа ижтимоий фаолият
157. Bugungi kunda jahon savdosiga faqatgin
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish, eksport salohiyatini kuchaytirish, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish va bojxona maʼmuriyatchiligini takomillashtirish boʻyicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, fitosanitariya, sanitar-epidemiologik, veterinariya, ekologik nazorat organlari va sertifikatlash organlari (keyingi oʻrinda – vakolatli organlar) faoliyatini oʻrganish natijalari ularning Oʻzbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali oʻtuvchi tovarlar va transport vositalariga nisbatan nazorat funksiyalarini amalga oshirish samaradorligi va tezkorligini oshirish, shu jumladan, idoralararo elektron hamkorlikni jadal joriy qilish orqali takomillashtirish zarurati mavjudligini koʻrsatmoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda maʼmuriy tartib-taomillarni yanada takomillashtirish, biznes yuritish shart-sharoitlarini yaxshilash, shuningdek, 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasi va Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 12 dekabrdagi “Texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya tizimlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ–4059-son qarorida belgilangan vazifalarni bajarish maqsadida:
1. Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, Sogʻliqni saqlash vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat bojxona qoʻmitasi, Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qoʻmitasi, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi, “Oʻzstandart” agentligi va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oʻsimliklar karantini davlat inspeksiyasining (keyingi oʻrinlarda – “Oʻzdavkarantin” inspeksiyasi) 2021 yil 1 yanvarga qadar BMTning Savdo tartib-taomillarini soddalashtirish va elektron ish amaliyotlari boʻyicha markazi tomonidan ishlab chiqilgan “yagona darcha” mexanizmini yaratish boʻyicha tavsiyalar va yoʻl-yoʻriq tamoyillari mezonlariga javob beradigan “Yagona darcha” bojxona axborot tizimini (keyingi oʻrinda – “Yagona darcha” BAT) joriy etish toʻgʻrisidagi taklifiga rozilik berilsin.
158.Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasida bilvosita tranzit deganda nima tushuniladi?
Eksport (ing. export, lot. exportare - chetga chiqarish) deganda tovarlar, xizmatlar va kapitalni tashqi bozorga chiqarish tushuniladi.
Eksport kvotadeganda muayyan tovar (xizmat, kapital)ni eksportga belgilangan hajm (hissa)da ishlab chiqarish va etkazib berish tushuniladi.
Import (lot. importo – olib kelish) – deganda ichki bozorda sotish uchun mamlakatga xorijiy tovarlar, texnologiya, kapital kiritish va xizmatlar keltirish tushuniladi.
Import kvota - bu har yili mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan xorijiy mahsulot hajmini miqdor jihatdan cheklab qo’yishdir.
Tashqi savdo oboroti (TSO) eksport (E) va import (I) yig’indisidan
tashkil topadi:
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini ( ) beradi:
ТСО ЭИ
Квота - бу умумий ишлаб чиқариш, сотиш, импорт, экспорт ва бошқа ижтимоий фаолият соҳаларида келишув асосида ҳар бир иштирокчи учун жорий қилинадиган ҳисса. У халқаро битимларга биноан амалга оширилади.

ЭИ ТСО
Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat, aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans ekanligidan dalolat beradi.
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-jadval).
2-jadvl
Tashqi savdo oboroti elastikligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar

No	Ko’rsatkichlar	Hisoblash tartibi	Izoh
1.	Eksport elastikligi(EE)	ЭЭ Э:ЯИМ Э ЯИМ	E - eksport o’simi E - eksport hajmi YaIM - yalpi ichki mahsulot o’simi
2.	Eksportning ilgarilash koeffitsienti (KE)	КЭ JЭ :JЯИМ	JE - eksport indeksi Jyaim - YaIM indeksi
3.	Import elastikligi(EI)	ЭИ И:ЯИМ И ЯИМ	I - import o’simi I - import hajmi
4.	Importning ilgarilash koeffitsienti (KI)	КИ JИ :JЯИМ	JI - import indeksi
5.	Koordinatsiya indeksi (JK)	JК JЭ : JИ КНМ Э:И	KNM - koordinatsiya nisbiy miqdori

159. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasida bevosita tranzit deganda nima tushuniladi?
Eksport (ing. export, lot. exportare - chetga chiqarish) deganda tovarlar, xizmatlar va kapitalni tashqi bozorga chiqarish tushuniladi.
Eksport kvotadeganda muayyan tovar (xizmat, kapital)ni eksportga belgilangan hajm (hissa)da ishlab chiqarish va etkazib berish tushuniladi.
Import (lot. importo – olib kelish) – deganda ichki bozorda sotish uchun mamlakatga xorijiy tovarlar, texnologiya, kapital kiritish va xizmatlar keltirish tushuniladi.
Import kvota - bu har yili mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan xorijiy mahsulot hajmini miqdor jihatdan cheklab qo’yishdir.
Tashqi savdo oboroti (TSO) eksport (E) va import (I) yig’indisidan
tashkil topadi:
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini ( ) beradi:
ТСО ЭИ

Квота - бу умумий ишлаб чиқариш, сотиш, импорт, экспорт ва бошқа ижтимоий фаолият соҳаларида келишув асосида ҳар бир иштирокчи учун жорий қилинадиган ҳисса. У халқаро битимларга биноан амалга оширилади.

ЭИ ТСО
Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat, aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans ekanligidan dalolat beradi.
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-jadval).
2-jadval
Tashqi savdo oboroti elastikligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar

No	Ko’rsatkichlar	Hisoblash tartibi	Izoh
1.	Eksport elastikligi(EE)	ЭЭ Э:ЯИМ Э ЯИМ	E - eksport o’simi E - eksport hajmi YaIM - yalpi ichki mahsulot o’simi
2.	Eksportning ilgarilash koeffitsienti (KE)	КЭ JЭ :JЯИМ	JE - eksport indeksi Jyaim - YaIM indeksi
3.	Import elastikligi(EI)	ЭИ И:ЯИМ И ЯИМ	I - import o’simi I - import hajmi
4.	Importning ilgarilash koeffitsienti (KI)	КИ JИ :JЯИМ	JI - import indeksi
5.	Koordinatsiya indeksi (JK)	JК JЭ : JИ КНМ Э:И	KNM - koordinatsiya nisbiy miqdori

160. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tavsiflovchi ko’rsatkichlarni aytib bering ?
TIF statistikasi iqtisodiy hodisalarning vaqt va fazoda taqqoslamasligini ta’minlash uchun ularni joriy baholardan tashqari o‘zgarmas (taqqoslama) baholarda ham ifodalaydi. Shunday qilib, TIF statistikasi vazifalari va mazmuni jihatdan buxgalteriya va operativ uchyotdan hamda boshqa tarmoq statistikalaridan farq qiladi. Uning qo‘llanish joyi keng va murakkabdir. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida TIF statistikasi oldida quyidagi muhim vazifalar turadi: 1. Tashqi iqtisodiy faoliyatni, boshqarishni va keng jamoatchilikni haqqoniy statistik ma’lumotlar bilan ta’minlash. 2. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xalqaro iqtisodiy aloqalarni har tomonlama keng qamrovli ifodalovchi yangi statistik ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish. 3. Mamlakatimiz turli tarmoqlari iqtisodiy faoliyatini chet el mamlakatlari iqtisodiyoti bilan muvofiqlashtirish yordamida yuzaga keladigan iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini aniqlash va tahlil qilish. 4. Chet el mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalar samaradorligini oshirish manbalarini va omillarini aniqlash. Tashqi iqtisodiy aloqalarni tahlil qilishda makroiqtisodiy statistika quyidagi ko’rsatkichlarni hisoblaydi. xalqaro savdo-sotiqni tavsiflovchi ko’rsatkichlar; xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasini tavsiflochi ko’rsatkichlar; xalqaro kapital migratsiyasini ifodalovchi ko’rsatkichlar; xalqaro ishchi kuchi migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar; o’zaro to’lovlar va hisob valyutalari operatsiyalarini ifodalovchi ko’rsatkichlar. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda savdo-sotiq etakchi o’rin tutadi va bu jahon bozorida quyidagi ko’rsatkichlarda o’z ifodasini topadi 
161. Tashqi iqtisodiy aloqalarning makroiqtisodiy statistikadagi o’rni qanday?
O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq hamda tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish, tashqi savdoni erkinlashtirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligini oshirish, marketing tizimini takomillashtirish va mamlakat tovarlarini xalqaro bozorlarga keng ko‘lamda kiritish maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi etib qayta tashkil qilinsin.
2. Quyidagilar Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligining asosiy vazifalari etib belgilansin:
tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida yagona davlat siyosati o‘tkazilishini ta’minlash va uni rivojlantirish strategiyasini shakllantirishda ishtirok etish;
milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini rivojlantirish va oshirish hamda uning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi bo‘yicha shart-sharoitlar yaratish va chora-tadbirlarni amalga oshirish;
respublikaning eksport salohiyatini rivojlantirish dasturlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish;
mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilarining mahsulotlari tashqi bozorlarga kirib borishi uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlash chora-tadbirlari kompleksini amalga oshirish;
xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida davlat siyosatining ro‘yobga chiqarilishini ta’minlash;
tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish chora-tadbirlari kompleksini amalga oshirish;
O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy institutlar, boshqa xalqaro huquq subyektlari bilan savdo-iqtisodiy va moliyaviy hamkorligi rivojlanishini ta’minlash;
O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy xavfsizligi va iqtisodiy manfaatlari, O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining huquq va manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash.
3. “Innovatsiya” DATSK, “O‘zmarkazimpeks” DATSK, “O‘zsanoatmashimpeks” DATSK, “Markazsanoateksport” DATSK, “O‘ztashqitrans” DAK, “O‘rta Osiyo Trans” xalqaro avtomobilda yuk tashish DAK aksiyadorlik kompaniyalari O‘zbekiston Respublikasining qayta tashkil etilayotgan Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tarkibidan chiqarilsin hamda ularning mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlar sifatida faoliyat ko‘rsatishi belgilab qo‘yilsin.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Tashqi iqtisodiy aloqalar kompleksi rahbari yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan davlat-aksiyadorlik tashqi savdo va transport kompaniyalarining faoliyatiga, tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv tizimiga tanqidiy baho berib, ularning O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish borasida amalga oshirilayotgan siyosatning obyektiv talablariga muvofiq bo‘lishiga alohida e’tibor qaratsin.
5. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi etib;
Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligining viloyatlar va Toshkent shahridagi vakillik boshqarmalari Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligining viloyatlar va Toshkent shahridagi boshqarmalari etib qayta tashkil etilsin.
6. Belgilab qo‘yilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi va Agentlikning mintaqaviy boshqarmalari tegishli ravishda O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi hamda Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi mintaqaviy vakillik boshqarmalarining huquq va majburiyatlari bo‘yicha huquqiy voris hisoblanadilar.
7. “Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 21-fevraldagi PF–350-son Farmoni o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
8. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi manfaatdor idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda amaldagi qonunchilikka ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi takliflarni Vazirlar Mahkamasiga taqdim etsin.
9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bir hafta muddatda mazkur Farmon ijrosi yuzasidan hukumat qaroriniqabul qilsin.