|
148. Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va uni statistikada o‘rganish vazifalari.
Sug’urta moliyaviy faoliyatning bir turi bo’lib, uning maqsadi korxonalar, tashkilotlar va xususiy shaxslarga sug’urta riski sodir bo’lgan taqdirda zararlarini o’rnini ular tomonidan to’langan pul mablag’lari hisobidan tashkil qilingan sug’urta fondidan qoplash hisoblanadi.
Sug’urta riski - kishilarning ongli faoliyatiga bog’liq bo’lmagan holda (halokat, yo’l fojiasi, avariya, suv toshqini, er qimirlashi, qurg’oqchilik, o’lim, krizis hamda boshqa tabiiy va sotsial falokatlar) ro’y berishi ehtimoliga va tasodifiga ega bo’lgan voqealardir.
Sug’urtaning ob’ektlariga quyidagilar kiradi:
1) shikastlangan mol-mulkdan kelgan zararni qoplash bo’yicha moddiy manfaatlar;
2) shaxsiy hayot, sog’liq, mehnat qobiliyati bilan bog’liq bo’lgan xatarlar;
3) mas’uliyat xatarlari, ya’ni sug’urtachining qoplanmagan qarzlari, mahsulotni muddatida etkazib bermaslik, uchinchi tomonga zarar etkazilish va boshqalar bilan bog’liq bo’lgan potentsial yo’qotishlari.
Ob’ekti bo’yicha sug’urta quyidagi tarmoqlarga bo’linadi: mulkiy, shaxsiy va ma’suliyat sug’urtasiga. O’z navbatida sug’urta tarmoqlari tarmoqchalarga va yana alohida turlarga bo’linadi. Mulkiy sug’urtalashda korxonalar, tashkilotlarni mulkchilik shakllari bo’yicha (davlat, kooperativ, aktsionerlik, yakka holdagi va boshqalar) ajratiladi, shu jumladan turlari bo’yicha -binolarni, qurilmalarni, xom-ashyolarni, materiallarni, yoqilg’ini, transport vositalarni, uy-xo’jaligi mulklarini va boshqalarni sug’urtalash. Shaxsiy sug’urtalash tarmog’ida - hayotni sug’urtalash quyidagi turlarga bo’linadi: sog’liqni, mehnat qobiliyatini, pensiyalarni (yoshi bo’yicha, invalidlik, baxtsiz hodisalardan va boshqalar) sug’urtalash va boshqalarga.
Ma’suliyatni sug’urtalash quyidagi turlarga bo’linadi: avtotransport vositalari egalarining, yuk tashishning, tadbirkorlik va moliyaviy xatarlarning hamda boshqalarning fuqarolik ma’suliyatlariga.
149. Sug‘urta ishidagi asosiy kategoriyalar, klassifikatsiyalar va ko‘rsatkichlar tizimi.
Sug’urta statistikasi ko’rsatkichlari mazmuni va hisoblash usullari bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi. Mazmun belgisi bo’yicha ular sug’urta ob’ektiga qarab yuqorida ko’rsatilgan tamoyillarga mos ravishda guruhlarga bo’linadi. Hisoblash usullari bo’yicha: miqdoriy, nisbiy va o’rtacha ko’rsatkichlarga bo’linadi. Ko’rsatkichlar tizimi, shuningdek natural va qiymat ko’rsatkichlariga, qiymat ko’rsatkichlarining o’zi esa joriy va doimiy (taqqoslanma) baholarga bo’linadi. 187
Sug’urta operatsiyalarining mutloq o’lchovlarini xarakterlovchi miqdoriy ko’rsatkichlar o’z ichiga sug’urta kompaniyalari soni, sug’urta operatsiyalari o’lchovlari, sug’urtalovchilar va sug’urta agentlarining soni, talofot ko’rgan ob’ektlar soni, tuzilgan shartnomalar miqdori, ustav kapitali, sug’urta badallari va to’lovlari summalari va boshqa ko’rsatkichlarni oladi.
Nisbiy va o’rtacha ko’rsatkichlar yordamida sug’urta bozorining intensivligi va samaradorligi xarakterlanadi, shuningdek daromadlar va xarajatlarning tarkibi, talofot ko’rgan ob’ektlarning xissasi, sug’urta qoplami to’lovlarining sug’urta turlari va shakllari bo’yicha ulushi va boshqalar xarakterlab beriladi. Sug’urtaning tipik jarayonlarini o’rganishda xususan sug’urta badallari, sug’urta yuklamalari va to’lovlari, tarif stavkalari, sug’urta summalarining zarari ko’rsatkichlari, moliyaviy turg’unlik koeffitsientlari va boshqa umumiy ko’rsatkichlarda o’rtacha miqdorlarni hisob-kitob qilishga murojaat qilinadi.
Alohida guruhni sug’urtaning umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari tashkil qiladi, ular sug’urta tashkilotlari ishining umumiy ko’rsatkichlarini o’zaro bog’liqligini va ularga aloxida omillarning ta’sirini xarakterlab beradi.
Sug’urtaning ko’rsatkichlar tizimi butun mamlakat bo’yicha, shuningdek iqtisodiy xududlar, viloyatlar, shaharlar va tumanlar bo’yicha hisoblab chiqiladi.
Sug’urta statistikasida umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar bilan bir qatorda guruhlash usuli keng qo’llaniladi. Sug’urta tashkilotlari mulkchilik shakllari bo’yicha, sug’urta tarmoqlari va turlari bo’yicha, ustav kapitalining hajmi bo’yicha, ishlovchilarning soni bo’yicha va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha guruhlarga ajratiladi. Bu erda O’zbekistonda mulkchilik shakllari bo’yicha sug’urta tashkilotlarining ulushi bo’yicha ma’lumotlar tahlil qilinishi kerak.
Ustav kapitali, sug’urta vznoslari va to’lovlari, sug’urta agentlarining soni, tuzilgan shartnomalarning soni va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha yirik, o’rta va kichik sug’urta kompaniyalariga bo’linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
