|
Kitsimonlar turkumi. Kitsimonlar – batamom suvda yashashga o‘tgan sutemizuvchilar; ular hech qachon quruqlikka chiqmaydi; suvda bolalaydi. Tuzilishi suvda yashash ta’sirida yanada ko‘proq o‘zgargan. Ular dumi va oldingi suzgichlari yordamida suzadi; keyingi suzgichlari bo‘lmaydi. Bu turkumga kitlar, kashalotlar va delfinlar kiradi (111-rasm). Ko‘k kit – sutemizuvchi hayvonlar orasida eng yirigi, uning uzunligi 30 m, vazni 150 t va undan ko‘proq keladi. Tishlari bo‘lmaydi; mayda plankton organizmlar, asosan qisqichbaqasimonlar bilan oziqlanadi. Kitning juda katta og‘iz bo‘shlig‘ida yuqori jag‘idan pastga qarab ko‘plab popukli muguz plastinkalar – kit mo‘ylovi osilib turadi. Kit og‘zini katta ochib, suv to‘ldirib oladi. Suvni muguz plastinkalari orqali o‘tkazib, unga ilakishib qolgan jonivorlarni yutib yuboradi. Bir kecha-kunduzda kit 2–4 t oziq yeydi. Ko‘k kit singari boshqa mayda jonivorlar bilan oziqlanadigan kitlar mo‘ylovli, ya’ni tishsiz kitlar deb ataladi. Tishli kitlarga esa delfinlar va kashalotlar kiradi. Ularning og‘iz bo‘shlig‘ida juda ko‘p konussimon bir xil tuzilgan tishlar bo‘ladi. Bu tishlar faqat oziqni ushlab turishga yordam beradi. Delfinlarning uzunligi 3 m gacha bo‘ladi. Ular o‘ljasini topish uchun ultratovushdan foydalanadi. Delfinlarning bosh miyasi murakkab tuzilgan. Ular tovush signallari yordamida o‘zaro aloqa bog‘laydi. Ulardan birortasi baliq to‘dasini topganida boshqalari ham shu joyga to‘planishadi. Halokatga uchragan delfin tashvishli signallar bilan boshqalarini yordamga chaqiradi. Ular qo‘lga oson o‘rga nadi. Delfinlarni ovlash man qilingan.
Savol va topshiriqlar.
1. Kurakoyoqlilar suvda yashashga qanday moslashgan?
2. Tyulen qanday hayot kechiradi?
3. Dengiz mushugi qanday hayot kechiradi?
4. Kitsimonlar suv muhitiga qanday moslashgan?
5. Ko‘k kit qanday oziqlanadi?
6. Delfinlar qanday hayot kechiradi?
57-§. Tuyoqli sutemizuvchilar
Juft tuyoqlilar turkumi. Juft tuyoqlilarning barmoqlari bir yoki ikki juft bo‘lib, tuyoqlar bilan qoplangan. Juft tuyoqlilar kavsh qaytaruvchi va kavsh qaytarmaydigan guruhlarga bo‘linadi. Kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilar – oyoqlari ancha uzun, oshqozoni to‘rt bo‘lmali, o‘simlikxo‘r hayvonlar (112-rasm). Odatda, o‘simlik tarkibida qiyin hazm bo‘ladigan kletchatka ko‘p bo‘ladi. Kavsh qaytaruvchilar oshqozonida yashaydigan mayda mikroskopik bakteriyalar va infuzoriyalar kletchatkaning hazm bo‘lishiga yordam beradi. Ular dastlab oziqni yaxshi chaynamasdan yutadi. Oziq oshqozonda mikroorganizmlar ta’sirida yengil hazm bo‘ladigan holatga keladi. Bunday oziq og‘iz bo‘shlig‘iga qaytarib chiqariladi va tishlar yordamida qayta yaxshi chaynalib (kavshalib), yana oshqozonga yutiladi. Kavsh qaytaruvchilarga sigir, qo‘y, echki, zubr, sayg‘oq, jayron, bug‘u va boshqa ko‘pchilik juft tuyoqlilar kiradi. Odatda ularning boshida bir juft muguz shoxlari bo‘ladi. Bu shoxlar hayvonning butun hayoti davomida o‘sib boradi. Bug‘u va los kabi hayvonlarning shoxlari har yilda almashinib, o‘rniga yangisi o‘sib chiqadi. Jayron (ohu yoki g‘izol) O‘zbekiston cho‘llarida yakka holda, juft-juft yoki 30 tagacha hayvondan iborat poda bo‘lib yashagan. U cho‘l sharoitiga yaxshi moslashgan: rangi qo‘ng‘ir tusda bo‘lganidan atrof-muhitda ko‘zga tashlanmaydi. Jayron go‘shti juda mazali bo‘lgani uchun ovlangan. O‘zbekistonda jayron faqat qo‘riqxonalarda saqlanib qolgan. Kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilardan Buxoro bug‘usi (xongul) Qizilqum qo‘riqxonasida va Termiz yaqinidagi Payg‘ambar orolida boqilmoqda; Ustyurt dashtida sayg‘oq uchraydi. Kavsh qaytarmaydigan juft tuyoqlilarning qoziq tishlari kuchli rivojlangan, oshqozoni bo‘lmalarga bo‘linmagan; bo‘yin, oyoqlari va dumi kalta. Ularga to‘ng‘iz (yovvoyi cho‘chqa) va suv ayg‘iri (begemot) kiradi (113-rasm). To‘ng‘iz ancha yirik hayvon; tanasining uzunligi 180 sm gacha, vazni 200–240 kg keladi. To‘ng‘iz Yevropa va Osiyo qit’asida tarqalgan; O‘zbekistonda tog‘li joylarda va to‘qaylarda uchraydi.O‘simlik ildizi va tugunaklarini kovlab olib yeydi; to‘kilgan mevalar, hatto hasharotlar va boshqa mayda jonivorlar bilan ham oziqlanadi. To‘ng‘iz to‘da bo‘lib yashaydi. Uning bolasi yo‘l-yo‘l tusda. To‘ng‘iz xonaki cho‘chqalar naslboshisi hisoblanadi. Begemot tropik Afrikada tarqalgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
