1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari

Sutemizuvchilarning kelib chiqishi. Sutemizuvchilarning bir qancha xususiyatlari, xususan, skeleti, muskullari, ovqat hazm qilish, nafas olish, ayirish, qon aylanish sistemasining tuzilishi sudralib yuruvchilarnikiga birmuncha o‘xshash bo‘ladi. Sutemizuvchilar terisida ham sudralib yuruvchilarnikiga o‘xshash tangachalar bo‘ladi. Ularning yungi ham tangachalardan kelib chiqqan. Bundan tashqari, tuban sutemizuvchilarning sudralib yuruvchilarga o‘xshash kloakasi bo‘ladi; ular tirik bola tug‘masdan tuxum qo‘yib ko‘payadi. Bu dalillar sutemizuvchilarning sudralib yuruvchilar bilan qarindoshligini ko‘rsatadi. Sutemizuvchilarning ajdodi bundan 200–300 ming yil ilgari yashagan qadimgi yirtqich tishli kaltakesaklar bo‘lgan (102-rasm). Olimlar skelet qoldiqlarini tekshirib, ularning oyog‘i sudralib yuruvchilarniki singari tanasining ikki yonida emas, balki tanasi ostida joylashganligini, tishlari ham ixtisoslashganli gini aniqlashgan. Yirtqich tishli kaltakesaklarning sudralib yuruvchilarga o‘xshashlik belgilari ham bo‘lgan. Ular kalta oyoqlarida yo‘g‘on va uzun dumini sudrab harakatlangan. Iqlimning sovib borishi bilan sovuqqonli yirik sudralib yuruvchilar qirilib ketib, ularning o‘rnini issiqqonli sutemizuvchilar egallagan.
Savol va topshiriqlar.
1. Sutemizuvchilarning qaysi belgilari sudralib yuruvchilarga o‘xshaydi?
2. Yo‘ldosh nima?
3. Homiladorlik nima?
4. Qaysi sutemizuvchilarning homiladorlik davri qisqa bo‘ladi?

53-§. Sutemizuvchilarning xilma-xilligi: tuxum qo‘yuvchilar, xaltalilar, yo‘ldoshlilar
Sutemizuvchilar tuzilishi, ko‘payishi va bolasining rivojlanish xususiyatlariga binoan tuxum qo‘yuvchilar, xaltalilar va yo‘l doshlilar guruhlariga ajratiladi.
Tuxum qo‘yuvchilar, ya’ni kloakalilar tirik bola tug‘masdan tuxum qo‘yib ko‘payadi. Sut bezlarining rivojlanganligi va tanasida jun yoki qillar bo‘lishi bilan ular sutemizuvchilarga o‘xshaydi. Lekin ularning haqiqiy sutemizuvchilar uchun xos belgilari birmuncha kuchsiz rivojlangan. Chunonchi, bosh miyasi ancha sodda tuzilgan; sut bezlari so‘rg‘ichlari rivojlanmagan; tana harorati nisbatan pastroq (26° dan 36 °C gacha) bo‘ladi. Shuning bilan birga ularning tuzilishida sudralib yuruvchilarga xos bir qancha xususiyatlar (masalan, kloakasining bo‘lishi, tuxum qo‘yib ko‘payishi) mavjud. Tuxum qo‘yuvchi sutemizuvchilarga o‘rdakburun va yexidna kiradi (103-rasm). Ular Avstraliya qit’asi va uning yaqinidagi orollarda tarqalgan. O‘rdakburunning o‘rdaknikiga o‘xshash keng va uzun muguz tumshug‘i bor. Tanasi jun bilan qoplangan. U daryo qirg‘oqlaridagi uyasida yashaydi. Oyog‘ining barmoqlari orasidagi suzgich pardasi yordamida yaxshi suzadi. O‘rdakburun tuxum qo‘yib, uni bosib yotadi. Lekin tuxumdan chiqqan bolalarini sut bilan boqadi. Sut bezlari so‘rg‘ichlari bo‘lmaganidan junining sirtiga oqib chiqadi; bolalari ana shu sutni yalab oziqlanadi. Yexidna – ko‘rinishi tiðratikanga o‘xshaydigan hayvon. Tanasi uzun qillar bilan qoplangan. Urg‘ochisi bitta tuxum qo‘yib, uni qornidagi xaltasida olib yuradi. Uning bolasi ham onasining qorin tomonidan terisi ustiga oqib chiqqan sutni yalaydi.