1- mavzu: mavzu ósimlik hujayrasi

 

3. Hosil  qiluvchi  yoki  meristema  tóqimalari 

Meristema  (yunon,  meristos-bóluvchi,  ajratuvchi)  hosil  qiluvchi  tóqima, 

bólinish  yóli  bilan  yangi  tóqima  hosil  qilish  xususiyatiga  ega.  Shu  tóqimaning 

bólinishi  hisobidan  ósimlik  tanasida  yangi-yangi  tóqimalar  hosil  bóladi  va  umr 

bóyi ósishini davom etadi (5-rasm). 

 

 

5-rasm. Elodeyanovdasiniuchkikurtagi (Elodea canadensis): 

A – bóylamasiga kesma; B – ósish konusi; 

V – birlamchi meristema hujayralari; G – shakllangan bargning hujayrasi 

 

Wsimlik  tanasida  meristema  har  xil  joylashadi.  Rivojlanayotgan  urug`dagi 

embrion  (murtak)  dastlab  birlamchi  meristemadan  iborat  bóladi.  Uning  keyingi 

taraqqiyotida  birlamchi  meristema  novdalarni  uchki  apekal  (lat,  apeko-uchki)  va 

barcha  yon  yoki  l  a  t  a  r  a  l    (latus-yon)  kurtaklarda  hamda  ildizlarning  uchiga 

yaqin  joyda  bóladi.  Wsish  nuqtalarida  i  n  i  ts  i  a  l  (lat,  initsialis-  boshlang`ich) 

hosil  bóladi.  İnitsial  hujayra  yósin  (mox)  va  ba`zi  qirqquloqlarda  bittadan,  urug`li 

ósimliklarda esa bir nechta bólishi mumkin. İnitsial hujayralar doimiy tóqimalarni 

hosil qiladigan meristemalarni yuzaga keltiradi. 

Meristema  tóqimasining  hujayralari  shakli  xilma-xildir,  kópincha  ular 

parenximatik  hujayralar  bólib,  izodiametrik  kóp  qirra  yirik  mag`izli  sitoplazma 

bilan tólgan yupqa póstli ba`zan kichik vakuolalarga ega. 

Meristema  hujayralari  ósish  xususiyatiga  ega.  Ular  bir  necha  marta  bólinadi 

va  u  yoki  bu  xildagi  tóqima  hujayralariga  aylanadi.  Ma`lum  bir  vaqt  ótgandan 

keyin  meristematik  xususiyatini  yóqotib doimiy  hujayralarga aylanadi. Dastlab bu 

hujayralarni  hajmi  kattalashadi;  hujayra  pósti  notekis  qalinlashganligi  sababli 

yiriklashayotgan  hujayralarning  shakli  ózgaradi  va  ba`zan  bóyiga  chóziladi  kóp 

qirrali shaklga aylanadi. 

---

Apekal  meristema  yoki  birlamchi  meristema  ósimlik  organlarida  joylanishi 

bóyicha  t  e  p  a  meristema  hisoblanadi.  Bu  meristemaning  bólinishi  natijasida 

novda  va  ildiz  uzunasiga  hamda  yoniga  qarab  ósadi.  Wsimlik  shoxlanish  vaqtida 

har qaysi yon  novda va yon ildiz inisial  hujayralardan tashkil topgan  meristemaga 

aylanadi. 

Yon (lateral) meristemalar, apekal (lat, apeks-uchki, tepa) meristemasidan bir 

oz  pastroqda  joylashgan  bólib,  uning  faoliyati  natijasida  xalqasimon  qatlam 

shaklida yuzaga keladi. Bu hujayralarning bólinishidan b i r l a m ch i  k a m b i y,  

p e r i s i k l  hosil bóladi.  

Boshqa  yon  meristemalar (kambiy,  felogen) keyinroq  yuzaga keladi, shuning 

uchun  ham  ularni  shartli  ravishda  i  k  k  i  l  a  m  ch  i  meristema  deb  ataladi. 

Kópchilik  vaqtda  ikkilamchi  meristema,  masalan,  f  e  l  l  o  g  e  n  (yunon,  fellos-

pukak, genos-tugilish), doimiy tóqimaning qayta taxassuslashidan yuzaga keladi va 

ózidan tashqariga p u k k a k qatlamini hosil qiladi. Ammo, kópchilik g`alladoshlar 

vakillarida  ikkilamchi  meristema  bólmaydi  va  ósimlikning  poyasi  faqat  birlamchi 

meristemadan tashkil topadi. 

Odatda,  yosh  tóqimalar  apekal  meristemadan  a  k  r  o  p  e  t  a  l  (yunon,  akros-

tepa, uch; petere-intilish) tarzda yuzaga keladi va yuqoriga qarab ósadi. Akropetal 

ósish  ildizlarda  yaqqol  kórinadi.  Lekin  novdalarda  bu  qonuniyat  tez-tez  buzilib 

turadi. Chunki poya, novdalarda i n t e r k a l ya r (lat, interkolyar-orqaga qóyish, 

joylashtirish)  ósish  bóg`im  oralig`ida  joylashgan  meristemalarning  bólinishidan 

yosh hujayralar yuzaga keladi (masalan, g`alladoshlarda bóg`im ostida). 

Yopiq  urug`li  ósimliklarda  barg  plastinkasi  bazipetal  (yunon,  bazis-asos,  tub, 

tag;  petere-intilish)  qismlari  órtasida  interkolyar  ósish  yuzaga  kelganligidan  barg 

asosi va bandi hammadan keyin paydo bóladi. 

Ba`zi  ósimlikning  biror  organi  yoki  tóqimasi  jarohatlanganda  meristema 

tóqimasi hosil bóladi va shikastlangan joyni tiklanishini ta`minlaydi. Shikastlangan 

joyga  yaqin  joylashgan  hayotchan  hujayralar  taxassuslashib  hosil  qiluvchi  tóqima 

yuzaga keladi va himoya qiluvchi pukakni hosil qiladi.