1- mavzu: mavzu ósimlik hujayrasi

 

 

1. Tóqimalar haqida umumiy tushuncha 

 

Wsimlik tóqimasi haqidagi dastlabki ma`lumot XVII asirda Malpigi va Gryu 

asarlarida bayon etilgan. Ular birinchi bólib fanga p a r e n x i m a va prozenxima 

hujayralarini aniqlab tasvir etishgan. 

XIX asrning oxirida va XX asrning boshlarida ósimliklar anatomiyasi ancha 

rivojlangan. Bu davrda ósimlik tóqimalarini kelib chiqishi va bajaradigan vazifalari 

(funksiyasi) e`tiborga olinib ularni klassifikatsiyaga solingan. 

Biroq tóqimalarni bunday klassifikatsiyasi bir qancha qarama-qarshi fikrlarga 

olib keldi, buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat.  

1.  Wsimliklarning  kópchilik  tóqimalari  har  xil  vazifalarni  bajarishga 

moslashgan,  ya`ni  bir  xil  shakldagi  tóqima  bir  necha  vazifani  bajarishi  mumkin 

(Masalan,  assimilyatsiya  tóqimalari,  mexanik  (mustahkamlik  berib  turuvchi)  va 

oziq  moddalarni  g`amlovchi  tóqimalar  vazifasini  bajaradi).  Bundan  tashqari  bir 

tóqima  har  xil  vazifalarni  bajaruvchi  elementlardan  tashkil  topishi  mumkin, 

bunday tóqimalar murakkab tóqimalar deb ataladi. 

2.  Tóqimalarni  yoshi  ózgarishi  bilan  ularni  bajaradigan  vazifasi  ham 

ózgaradi.  Masalan,  hujayra  pósti  yog`ochlanishidan  avval,  yoshlik  davrida  suvni 

ótkazish,  keyinchalik  yog`ochlanish  natijasida  faqat  tayanch  berish  vazifasini 

bajaradi.  

3.  Shakl  va  vazifasi  bilan  tóqimadagi  boshqa  hujayralardan  farq  qiluvchi 

maxsus hujayralar alohida-alohida joylashadi. Bunday hujayralarga i d i o b l a s t l 

a r  (yunon, idios-óziga xos, blatos-nish) deb ataladi. Masalan, tosh hujayralar, tuz 

(kalsiy oksalat) oshlovchi moddalar saqlovchi hujayralar. 

Tóqimalar  deyarli  hamma  yuksak  ósimliklarda  uchraydi.  Ular  faqat  tuban 

ósimliklarda  va  yósinlarda  bólmaydi.  Morfologik  va  bioximiyaviy  tuzilishi 

jihatidan  bir-biriga  óxshash  bólgan,  muayyan  bir  vazifani  bajaradigan  va  kelib 

chiqishi bir xil bólgan hujayralar tóplamiga tóqimalar deb ataladi. 

Parenxima 

hujayralardan 

iborat 

tóqimlar  parenximali  prozenxima 

hujayralaridan iborat tóqima prozenximali deyiladi. Tóqima zich va g`ovak bóladi. 

Hujayra  oraliq  moddasi  emiriladi,  buning  natijasida  esa  yopishib  turgan 

hujayra póstlarining bir-biridan jaralib, bólak – bólak bólib ketish hollari uchraydi, 

bu xossa matseratsiya deb ataladi. 

Kóp  ósimliklar  (tarvuz,  qovun,  nok,  olma  va  boshqalar)  meva  etlarining 

pishish  jarayonida  ba`zi  bir  na`mataklar,  mushmulalar  sovuqdan  sóng, 

xazonrezgilikdan  oldin  barg  bandlarida,  pishib  etgandan  sóng  tókiladigan  meva 

bandlarida,  kóp  ósimliklarning  sóligan  gullarining  gul  kosalari,  gul  barglarida 

matseratsiya  sodir  bóladi.  Bu  hollarda  matseratsiya  fermentlar  ta`sirida  sodir 

bóladi. 

---

Shakllangan  tóqima  hujayralarida  tirik  moda  bor-yóqligiga  qarab  hujayralar 

embriona  lyoki  meristematik  va  doimiy,  ya`ni  etilgan  differentsiatsiyalashgan 

tóqimalarga bólinadi. 

Tuzilishi  va  funktsiyasiga  oid  belgilariga  qarab,  bir-biridan  narida  turadigan 

hujayralar  (idioblastlar)  va  shuningdek,  funktsiyasi  shu  sistemadagi  tóqimalar 

funktsiyasiga óxshaydigan hujayra oralari ham tóqimalar sistemasiga kiradi.