1- мавзу: Кириш. Экология фанининг мақсад ва вазифалари. Экологик омиллар ва қонуниятлар Режа

Биринчи давр
-табиатни кузатиш ва тавсифлаш, тирик организмларнинг муҳит 
билан ўзаро муносабатларини ўрганиш даври. 
Иккинчи давр
-тирик организмлар ва улар яшайдиган муҳитни яхлит функционал 
тизимларни яъни экотизимларни ўрганиш даври. 
Учинчи давр
-экотизимларни биргаликда ўзаро муносабатларини ўрганиш даври. 
Туртинчи давр
-ердаги барча тирик организмлар ва уларнинг яшаш муҳитини 
биргаликда яъни
б и о с ф е р а 
сифатида ўрганиш даври. 
Бешинчи давр
-биосферада инсон онгини етакчи ўрин эгаллаши билан боғлиқ 
равишда шаклланадиган ноосферани ўрганиш даври. 
Популяциялар, турлар, биоценозлар, биогеоценозлар ва биосфера каби тушунчалар 
экология фанининг манбаи ҳисобланади. Шунинг учун ҳам кўпинча умумий экология 4 
бўлимга бўлиб ўрганилади: аутэкология, популяциялар экологияси, синэкология ва 
биосфера. 
а)аутэкология «аутос»-юнонча сўз бўлиб, «ташқарида» деган маънони билдиради. 
Айрим турларни бошқа организмлар қамровидан алоҳида олиб уларнинг яшаб турган 
муҳит билан ўзаро муносабатларини, қандай муҳитга кўпроқ ва узвий мослашганлигини 
ўрганади. 
б)популяциялар экологияси «популясион» французча сўз бўлиб, «аҳоли» деган 
маънони билдиради. Популяциялар тузилмаси ва динамикаси, маълум шароитда турли 
организмлар сонининг ўзгариши, биомасса динамикаси сабабларини текширади. 

---

в)синэкология «син»-юнонча сўз бўлиб, унинг маъноси «биргаликда» демакдир 
биоценознинг тузилиши ва ҳоссаларини, айрим ўсимлик ва ҳайвонот турларининг ўзаро 
ҳамда уларнинг ташқи муҳит билан муносабатини ўрганади. 
г)экотизимларнинг тадқиқ қилишни ривожланиши биосфера(юнонча,«биос»-
ҳаёт,«сфера»-шар) ҳақидаги таьлимотни вужудга келтирди.
Баъзи бир чет эл адабиётларида экология соф биологик фанлар генетика, зоология, 
ботаника ва микробиология каби фанлар асосида ўрганилади ва 4 гуруҳга бўлинади: а) 
глобал экология, б) синэкология, в) демоэкология ва д) автоэкология.
Глобал экология-экосфера ва биосферани, синэкология-экотизим ва ижтимоий 
экологияни, 
демоэкология-аҳоли 
экологиясини 
ва 
автоэкология-организмлар 
физиологияси, тўқималар биологияси ва молекуляр биология каби биологиянинг махсус 
бўлимларини ўрганади.

Экология фанининг тарихи табиий фанларнинг тараққиёт боскичлари билан ўзвий 

боғлиқдир. 
Ўсимлик ва ҳайвонотларнинг ҳаёт тарзи, уларни ташқи муҳитга боғлиқлиг, турли 
жойларда тарқалиш сабаблари ҳақидаги маълумотлар инсонлар томонидан жуда қадим-
қадимданоқ оғзаки ва ёзма шаклларда тўпланиб келинган. Бундай маълумотларни жамлаб 
дастлабки илмий хулосалар қилишга уринишларни антик файласуф Аристотел (эрамиздан 
аввалги 384-322 й.) асарларида учратиш мумкин. У 500 дан ортиқ ҳайвон турларининг 
яшаш тарзи тўғрисида ёзиб унда экологияга оид кўплаб фикрларни олға суради. 
Аристотелнинг шоғирди, «Ботаниканинг отаси» Теофраст Эрезейский (эрамиздан аввалги 
371-280 й.) эса ўсимликларни турли шароитларда ўзгариши, уларнинг қиёфаси ва 
ҳусусиятларини тупроқ ҳамда иқлимга боғлиқлиги тўғрисида маълумотларни ёзиб 
қолдирган. 
ХVII-ХIII асрлардаги экологик маълумотлар тирик организмларни айрим 
гуруҳларини ўрганишга қаратилган эди. Ж.Бюффоннинг ишларида(1707-1778) 
ҳайвонларнинг тузилишига ташқи муҳитнинг таъсири масаласи кўтарилган. Ж.Б.Ламарк 
(1774-1892) дастлабки эволюцион таьлимотни ўртага ташлади ва ўсимлик ҳамда 
ҳайвонларнинг эволюцион ўзгаришларида энг муҳим омил бу ташқи табиий муҳит 
таъсири деб ҳисоблайди.
ХIХ асрдаги экологик маълумотлар (А. Гумбольд) ўсимликлар географиясида янги 
экологик йўналишни келтириб чиқарди. 1859 йилда Ч. Дарвин «Табиий танлаш йўли 
билан турларнинг келиб чиқиши» асарида табиатдаги яшаш учун кураш, яъни тур билан 
муҳит ўртасидаги ҳар қандай қарама-қаршиликларнинг кўринишлари табиий танланишга 
олиб келади ва эволюциянинг ҳаракатлантирувчи кучидир деб қарайди. 
А.Н.Бекетов (1825-1902) ўсимликларнинг ички ва ташқи тузилишидаги 
ҳусусиятлари уларнинг географик тарқалиши билан боғлиқлигини ҳамда физиологик 
усулларнинг экология учун аҳамияти катта эканлигини кўрсатди. 1877 йилда немис 
гидробиологи К.Мёбиус биоценозлар ҳақидаги тасаввурларини асослаб берди. 
Ўсимликлар жамоаси ҳақидаги таьлимотга Г.Ф.Морозов ва В.Н.Сукачев асос солдилар. 
Рус олимлари В.Н.Сукачев, Б.А.Келлер, В.В.Олехин, В.Г.Раменский, А.Шинников ва чет 
эллик олимлардан Ф.Келементес, К. Раункиер, Т.ДюРие, И.Браун-Бланке ва 
бошқаларнинг фитоценологик ишлари умумий биоценологиянинг ривожланишига катта 
хисса қўшди. 
Ўрта асрнинг 30-йилларидан бошлаб экологияда янги давр «Популяциялар 
экология»сини тадқиқ қилиш бошланди. Унинг асосчиси инглиз олими Ч.Элтон 
ҳисобланади. Ҳайвонларнинг морфологик ва эволюцион экологиясини ривожлантиришда 
М.С.Гильяров, ва С.С.Шварц катта хисса қўшдилар. И.С.Серебряков томонидан гулли 
ўсимликларнинг ҳаёт шакллари таснифоти ишлаб чиқилди. 
1940 йилларнинг бошларида табиий тизимларни ўрганиш жараёнида янги йўналиш 
келиб чиқди. 1935 йилда инглиз олими А.Тенсли экотизимлар, 1942 йилда эса 
В.Н.Сукачев биогеоценозлар ҳақидаги таьлимотни илгари сурдилар. 

---

1950 йилнинг бошларида Г. Одум, Ю. Одум, Р. Уитеккер, Р. Маргалеф ва бошқалар 
биологик махсулодорликнинг назарий асосларини яратиш борасида иш олиб бордилар.