1 – ma’ruza ijtimoiy ekologiya fani reja

(iqlim klimaksi).

 

    Klimaks vaqtida suktsessiya rivojlanishi to‘xtaydi yoki  juda sekinlashadi.  Ko‘p 

hollarda muhit sharoiti antropogen omil ta’sirida kuchli buzilgandan, jamoa oxirgi 

davrida klimaksga erisha olmaydi, lekin shunga qaramasdan muvozanat holatgacha 

rivojlanadi (disklimaks holati). Bunday jamoalar 

tugunlar jamoasi

 deb nomlangan. 

---

    Tabiiy suksessiya jamoaning o‘zi tomonidan  boshqariladigan qonuniy jarayondir. 

SHunday  qilib,  klimaks  davrida  ma’lum  vaqt  davomida  tur  tarkibi  va  faoliyatini 

saqlab qolgan barqaror jamoa shakllanadi. 

     Qoidaga  ko‘ra,  jamoalarning  (biotsenozlar)  suktsessiyali  almashinuvi  aniq 

ketma-ketlikda ro‘y beradi: masalan, tabiiy suktsessiya 6.4 - sxemada ko‘rsatilgan.

 

Boshlang‘ich, oxirgi natija va omillar ta’siriga bog‘liq holda suktsissiya – autogenli, 

allogenli, birlamchi va boshqa shakllarga ajratiladi. 

Autogen  suktsessiya  asosan,  ekotizimlarning  o‘zaro  ichki  harakat  ta’sirida 

aniqlanadi  va  uni  o‘zi  paydo  bo‘luvchi  suktsessiya  deb  yuritiladi.  Allogenli 

suktsessiya  ekotizimga  kirishda  tashqi  kuchlar  ta’sirida  (bo‘ron  yong‘in,  vulqon 

otilishi);.  Birlamchi  suktsessiya  oldin  boshqa  jamoalar  bilan  band  qilinmagan 

hududlarda  rivojlanadi  (masalan,  vulqon  qoyalarida).  Barcha  suktsessiyalarni 

progressiv deb atash mumkin. Lekin ba’zi hollarda, masalan, iqlim sharoiti harorat 

va namlik keskin o‘zgarganda teskari yo‘nalishda jamoalar almashinuvi ro‘y beradi. 

Bunday suktsessiyalarni biz regressiv deb atashni taklif qilamiz. 

Bunday suktsessiyaning (aniqrog‘i paleosuktsessiyaning) tavsifli misoliga, shimoliy 

yarim sharning mu’tadil mintaqasida botqoqliklar qatlamiga ko‘milgan daraxtlarni  

keltirish  mumkin.  Suktsessiya  jamoalar  yo‘q  yoki  muvozanatlashmagan  jamoalar 

bor joylarda boshlanadi. 

Bunday  jamoalarda  organik modda  mahsuloti (P), nafas olish tezligidan  (D) ko‘p 

yoki  kam.  P(D  bo‘lganda  boshlang‘ich  suktsessiya  avtotrof,  P(D  bo‘lgandagi 

suktsessiya  esa  geterotrof  deb  ataladi.  Klimaks  holatida  P/D(1.  Bu  nisbat  1  dan 

qancha chetlashsa, ekotizim kamroq etuk va beqaror bo‘ladi.