1-§. Фалсафа нима дегани? А таърифдаги мураккаблик гар фалсафа сўзининг келиб чиқиши (этимологияси)га эътибор берсак, унинг юнон тилидаги таржимаси «доноликни севаман»

Фалсафа аксиология сифатида
Фалсафа «дунё-инсон» тизимини тушунишга интилиб, унда юз бераётган жараён ва муносабатларни фақат гносеологик жиҳатдан, «ҳақиқат» нуқтаи назаридан қарамайди. Унинг учун бу жараёнлар ва муносабатларни қадриятлар орқали, «Эзгулик», «Мурувват», «Ёвузлик», «Фойда», «Гўзаллик» ва ҳоказолар нуқтаи назаридан баҳолаш ҳам муҳимдир. Бу жиҳатдан фалсафа аксиологиядир (қадриятлар тўғрисидаги таълимот, грекча axios - қадрли ва logos - таълимот сўзларидан).
Фалсафанинг қадрият йўналиши унинг дунёқарашига тааллуқли табиатидан келиб чиқади. Биз ҳар қандай дунёқарашни инсоннинг дунёга бўлган муносабати деб қайд этган эдик. Ва бу муносабатларни оддий далиллар, жараёнлар, ҳодисалар, ҳаттоки уларни тушунтириш ва тушунишни қайд қилиш деб бўлмайди. Файласуф учун дунё - бу бепарво кузатувчи томонидан микроскоп орқали кўриладиган тор, ажратилган бир парча борлиқ эмас. Бу дунё ҳамиша инсон, унинг эҳтиёжлари, ишончлари ва идеалларининг ўзаро муносабати орқали «инсонийлаштирилган» ва «руҳлантирилган». Дунёда рўй берадиган барча нарсалар инсон учун ўз меъёрича аҳамиятга эга. Фалсафанинг дунёни фақат билиши эмас, балки уни баҳолашни ҳам шундан келиб чиқади. Бундан ташқари ҳар қандай фалсафий тизимнинг ўзи қадриятларнинг муайян тизими сифатида намоён бўлади. Масалан, биз ғарбий ва шарқий тафаккур турининг христиан ва ислом фалсафаси қадриятлари тўғрисида гапиришимиз мумкин ва ҳакозо.
Фалсафа ўзининг аксиологик (қадрий) вазифасини бажара бориб, қуйидаги саволларни беради: «Мавжуд дунё мукаммалми?», «Бу дунё қандай бўлиши керак?», фалсафа мавжудлик билан вужудга келадиган нарса ўртасидаги зиддиятни очиб беради. Фалсафа вужудга келиши керак бўлган нарса тўғрисида савол бериб, бу билан инсон онгида рўй бериши кутилаётган ғоялар, борлиқ уйғунлигини қидиришни қўзғатади.

Фалсафа танқид сифатида
Фалсафа дунёни идеаллар (бўлиши керак) нуқтаи назаридан баҳолаб, буни танқид орқали амалга оширади. Фалсафа ўзининг биринчи қадамини шубҳадан бошлаган. Фалсафанинг фалсафагача бўлган даврдаги дунёқарашдан (афсонавий, диний) асосий фарқларидан бири мана шудир. Илк даврнинг Миср, Бобил ва Ҳиндистондаги фалсафагача бўлган давр матнларидаёқ диний эътиқоднинг ҳақиқийлигига, ижтимоий ҳаёт негизларининг адолатлилигига шубҳаларни учратиш мумкин. Файласуфлардан биринчи бўлиб Суқрот (эр.ав.470-399 йиллар) барқарор тасаввурларга: «Мен ҳеч нарсани билмаслигимни биламан» дея шубҳа билан қаради. Суқрот савол-жавоб орқали одамлар билан баҳслашиб, суҳбатдоши тасаввурларининг юзакилигини фош қилади ва уларнинг мутлақ ҳақиқат деб қабул қилганлари аслида бор-йўғи ҳар кунги мулоҳаза эканлигини эътироф этишга олиб келган.
Янги даврда қатор Европалик файласуфлар (Ф.Бэкон, Р.Декарт, И.Кант) шубҳа ва танқидни махсус кўриб чиқиш мавзусига айлантирганлар. Фалсафа нимадандир шунчаки шубҳаланмайди ва ниманидир шунчаки танқид қилмайди. У дунёқараш бўлгани ҳолда дунёқарашнинг барча таркибий қисмлари (билим, бурч, ишонч ва бошқалар)ни умумий шубҳа ва танқид остига олади. Шу боис фалсафа ҳамиша «Ҳақиқатдан ҳам мен биламанми?», «Ҳақиқатдан ҳам мен мажбурманми?», «Ҳақиқатдан ҳам мен ишонаманми?» деб савол беради.
Фалсафа дунёқараш асосларига шубҳа билан, уларни танқид қилишга ўтади. Ўзининг танқидий вазифасини бажара туриб, фалсафа мавжуд воқеликни танқид остига олади ва янгиликнинг туғилишига шароит яратади. Фалсафа борлиқ ва тафаккурнинг мавжуд борлиғини танқидий таҳлил қилиб, шубҳа уруғини қадаб, фуқаронинг ижодкорий онгининг шаклланишига шароит яратади.
Олдиндан белгиланган ўзгармас қонун-қоидаларга асосланган анъанавий жамиятларда, ҳамда бошқарувнинг демократик бўлмаган усуллари (тоталитар, авторитар тартиб)га асосланган жамиятларда тафаккурнинг танқидий йўналиши бундай тафаккур эгаси учун хавфлидир. Бундай жамиятларда итоат қилиш ва бажариш каби сифатлар қадрланади. Танқидий тафаккурни нигилизм ва танқидбозликдан фарқ қила билиш керак. Танқидбозлик тафаккур маданиятининг пастлигидан, унинг «танқид учун танқид»да намоён бўладиган деструктив хусусиятлардан далолат беради. Маданий фалсафий тафаккур танқидни предметларни нигилистик улоқтиришга олиб келмасдан, балки унинг ички ўзаро алоқасини тадқиқ этади. Шу боис фалсафий танқид ҳамиша таҳлил ҳамда предметнинг мантиғи ва ривожланиш динамикасини чуқур мулоҳаза қилувчи жараёндир.