1-§. Фалсафа нима дегани? А таърифдаги мураккаблик гар фалсафа сўзининг келиб чиқиши (этимологияси)га эътибор берсак, унинг юнон тилидаги таржимаси «доноликни севаман»

Натурфалсафадан фалсафий билимларни бўлинишига ўтиш
Фалсафа ўзининг дастлабки чўққиларига жуда қадимги замонларданоқ, яъни, математикани истисно қилганда, бошқа фанлар эндигина вужудга келаётган даврдаёқ эришган эди. Мушоҳада (фикрлаш, тасаввур қилиш)дан фойдаланиб, фалсафа ҳали фанлар жавоб бера олмаган саволларга жавоб беришга уриниб, натурфалсафа, яъни табиат фалсафаси сифатида юзага чиққан. Табиатни ўрганувчи файласуфлар ўз фалсафий муаммолари билан бир қаторда ҳозирда алоҳида фан бўлиб шаклланган: физика, астрономия, биология ва бошқа фанларнинг муаммолари билан ҳам шуғулланган эдилар. Шу боис табиат фалсафаси фалсафий ғоялар, илмий эмпирик далиллар, шунингдек хурофот, афсун, алкимё, астрология ва бошқалар қоришмасидан иборат бўлиб қолган эди. Табиат фалсафаси инсон билишининг ривожланишида муҳим босқич ҳисобланади. Дунёнинг моддий бирлиги, моддаларнинг атом тузилиши, Қуёш тизими, сайёраларининг келиб чиқиши, олам тузилиши ва бошқа ғоялар табиат фалсафасида туғилди ва ривож топди.
Бироқ XVII асрдан бошлаб табиат фалсафаси табиатшунослик ривожини тўхтатиб кола бошлади. Механиканинг пайдо бўлиши билан бирга фан ўзининг бутунлай бошқача мушоҳадага асосланган биринчи механик дунё манзараси (табиат тизими)ни яратди. Шу муносабат билан, назарий табиатшуносликнинг отаси бўлмиш Ньютон олимларни натурфалсафий мушоҳидага ҳаддан ташқари берилиб кетишдан огоҳлантириб, ўзининг машҳур «Физика, метафизикадан қўрқ!» иборасини айтган эди.
Табиий фанларнинг мустақил ривожлана бориши билан табиат фалсафаси ўз ўрнини назарий жиҳатдан шаклланган табиатшуносликка бўшатиб бера бошлади. Айни бир вақтда фалсафий билимларнинг ўзида бўлиниш юз бера бошлади.

Асосий фалсафий фанлар
Ҳозирги замон фалсафаси доирасида кўпинча қуйидаги мустақил соҳаларни ажратишади: фалсафа тарихи, онтология - борлиқ тўғрисидаги таълимот, гносеология (эпистемология) - билиш тўғрисидаги таълимот, аксиология - қадриятлар тўғрисидаги таълимот, фалсафий антропология - инсон тўғрисидаги таълимот, ижтимоий фалсафа – жамият тўғрисидаги таълимот, мантиқ – тафаккур қонунлари ва шакллари тўғрисидаги таълимот, этика – ахлоқ тўғрисидаги таълимот, эстетика – гўзаллик тўғрисидаги таълимот.
Шунингдек табиатшунослик фалсафаси, дин фалсафаси, ҳуқуқ фалсафаси, фан фалсафаси, техника фалсафаси, тарих фалсафаси, маданият фалсафаси, сиёсат фалсафаси, глобал муаммолар фалсафаси каби бугунги кунда мустақил фан мақомини олиш билан бирбутун йўналишларга ажралган. Уланинг ҳар бирининг ўз тушуниш аппарати ҳамда муаммони ҳал қилишнинг ўзига хос усуллари бор.
У ёки бу фалсафий фаннинг ривожланиш даражаси турличадир. Улардан баъзилари (масалан, онтология) фалсафа ибтидосида вужудга келган бўлса, бошқалари (глобал муаммолар фалсафаси ёки техника фалсафаси) ХХ аср маҳсулидир.
Фалсафий фанларнинг мустақиллиги тўғрисида гапирганда, мустақилликнинг ўзини нисбийлигини назарда тутиш керак. Фалсафий фанлар бир-биридан узилиб қолган эмас, улар ўзаро яқиндан алоқада ва ўзаро боғлиқдир. Уларнинг негиз мавзулари кўпинча бир-бири билан ёндош келади: мантиқ ва билиш, билиш ва дин, дин ва ахлоқ, ахлоқ ва санъат ва ҳакозо. Фалсафий фанлар айниқса, муайян тизимлар ва оқимлар доирасида ўзаро алоқадор ва ўзаро боғлиқ бўлади. Масалан, Хегел тизимида диалектика ёки руҳ феноменологиясини тушунмай туриб, на унинг Мантиғини ва на унинг Фалсафа тарихини англаб бўлади. Худди шунингдек, масалан, неоконфуцианчилик ва дзэн-буддавийликда онтология, билиш назарияси ва этика ўзаро алоқадордирлар.
Фалсафий билимлар таркибида фанларнинг кўп хиллиги табиий тизимлиликка эга. Шунинг учун фалсафа ҳақида тизим сифатида гапириш мумкин. Фалсафанинг бир бутунлиги ва тизим хусусиятига эгалиги дунёнинг бир бутунлиги ва яхлитлигидан келиб чиқади. Умуман инсон билимининг тизим тарзидалиги, унинг ўз ташкилий тузилишига йўналганлиги ва фалсафа предметининг тизимга хослиги шундан келиб чиқади. Агар биз юқорида келтирилган фалсафий фанларнинг ўзига хос хусусиятларини таҳлил қиладиган бўлсак, унда улар орқали фалсафа предметининг кўп қирралиги ва нақадар бой эканлигининг ифодаланишини кўрамиз.

1^ Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитых философов. М., 1979. 334-б.

2^ Қаранг: Ойзерман Т.И. Проблемы историко-философской науки(Тарихий-фалсафий фанларнинг муаммолари). М., 1982. 57-б.

3^ Қаранг: Ойзерман Т. И. Проблемы историко-философской науки. М., 1982. 57-б.

4^ Древнекитайская философия. В 2-х т. М., 1972-1973. Т. 1. 130-б.

5^Аристотель. Сочинения. М., 1979. Т. 1. 68-б.

6^ Аристотель. Сочинения. Т. 1. 66-б.