1-§. Diyorimiz jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri siz ushbu darslikda iv–xv asrlar

Abbosiylar davrida Movarounnahrni boshqaruvi. Movarounnahr VIII asrning o‘rtalariga qadar qarshilik ko‘rsatishiga qaramay arab xalifaligining muhim viloyatlaridan biri sifatida uning tarkibiga uzil-kesil o‘tdi. Markaziy hokimiyat
749-yilga qadar Damashqda bo‘lgan bo‘lsa, endilikda Bag‘dodda joylashgan edi.
Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-vuzaro (ulug‘ vazir) ga tayangan. Amir ul-umaro harbiy ishlar uchun mas’ul bo‘lgan. Xalifa turli masalalarni kengashda – devon addarda ko‘rib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy devonga bo‘lingan: ⦁ devon al-mashriq, ⦁ devon al-mag‘rib va ⦁ devon alxaraj. Movarounnahrga tegishli masalalar devon al-mashriqda hal qilinar edi.
Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlardi yoki bo‘shata olardi. Xalifalikning huquqiy masalalari Qur’oni karim va Payg‘ambar (s.a.v) ko‘rsatmalari, nasihatlariga asoslangan holda ko‘rib chiqilgan.
Shunday qilib, VIII asr o‘rtalariga kelib Movarounnahrda siyosiy boshqaruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. So‘g‘diyonada buxorxudotlar va boshqa hukmdorlarning qo‘li ostidagi ma’muriy-idora usuli o‘z shaklini saqlab qolgan bo‘lishiga qaramay, hokimlarning xalifa noibiga itoat etishlari shart edi. Mahalliy davlat boshliqlarining ko‘pchiligi o‘z huquqlari va imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida Islom dinini qabul qilgan edilar. Islomni qabul qilmagan zodagonlar o‘z yerlaridan mahrum etilar yoki tovon to‘lar edilar. Shu tarzda arablar Movarounnahr siyosiy tizimi va diniy e’tiqodiga o‘z ta’sirini o‘tkaza oldilar.

III BOB. MOVAROUNNAHRDA MUSTAQIL DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI
13-§. QARLUQLAR, O‘G‘UZLAR, TOHIRIYLAR




Xalifalikning zaiflashuvi. VIII asr oxiri – IX asr boshlarida Arab xalifaligi og‘ir siyosiy tanglikka uchradi. Bo‘ysundirilgan xalqlarni itoatda tutib turish arablar uchun tobora qiyin bo‘lib qoldi. ⦁ Movarounnahr va Xuroson aholisining tez-tez
qo‘zg‘olon ko‘tarib turishi, ⦁ uzluksiz davom etgan o‘zaro urush va ⦁ ichki ziddiyatlar Arab xalifaligi hokimiyatini zaiflashtirdi. Bu esa mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Movarounnahrning shimoliy va shimoli sharqiy hududlaridagi hali xalifalikka bo‘ysundirilmagan chegaradosh yerlarda bir nechta davlatlar tashkil topdi. Ulardan biri Qarluqlar davlatidir.