0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Sharballar Sharballar


28 a-chizmadagi 0‘tkiming befarqlik egri chizig’i uni sharbat iste’mol qilishga befarqligini va ko‘proq alkogolsiz ichimliklami (mineral suv, koka- kola va boshqalami) yoqtirishini ko‘rsatib turibdi.

28-chizma. Tovar yoqtirishdagi individual farqlar.
123

Sharbatning borligi, ko‘pligi 0‘tkirning alkogolsiz ichimliklarni (mineral suv, koka-kola va shunga o‘xshashlarni) iste’mol qilishiga unchalik ta’sir etmaydi. 0‘tkir sharbatga ko‘proq o‘rin beradi, uning borligiga, iste’Ynol qilishga befarq qaraydi. 0‘tkirning befarqlik egri chizig‘i sok o'rniga alkogolsiz ichimlik ichishning pirovard normasining, me’yorining nisbatan pasayib, yo‘qolib borayotganini ko‘rsatadi (28 a-chizma).

28 6-chizmada Ahmadning alkogolsiz ichimlikning o‘rniga nisbatan ko‘proq sharbatlarni ma’qul ko'rish me’yorining yuqori ekanligini ko'rish mumkin. 0‘tkir mineral suv, qola-qolani yaxshi ko‘rsa, Ahmad sharbatlarni yaxshi koTadi. Agar mutlaqo yaxshi ko‘rmasa befarqlik egri chizig‘i to‘g‘ri vertikal holatda bo'lardi.

Iste’molchilarning qaysi xildagi, qanday fason, moda yoki sifat- dagi, modeldagi tashqi ko‘rinishi chiroyli bo‘lib, texnika xususiyatlari yaxshi bo‘lgan mashinalarni yoki boshqa buyumlarni yoqtirishini bilish, ularning didini o'rganish yangi buyumlarni yaratishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tovar xususiyatlarini ifoda etuvchi har bir belgini hisobga olib, uni yaratish zarur. Shundagina uni ishlab chi- qaruvchilar yuqori foydaga erishishi mumkin.

3. 
   Iste’molchi talabining daromadiga ko‘ra cheklanishi
   

Iste’molchining turli xil tovarlarga bo‘lgan munosabati uning xatti- harakatlarini to‘liq tushuntirib bera olmaydi. Turli xil tovarlar va xizmatlar bohosi yordamida, shuningdek, budjetdagi cheklanishlar alohida kishilarning tovar tanloviga ta’sir etadi.

1. 
   Budjet chizig‘i
   

Budjet chizig‘i ma’lum bahodagi tovar miqdorini xarid qilish uchun umumiy xarajatlarning daromadga teng boMishini ko‘rsatadi.

Agar «2 xil tovar bor» deb faraz qilinsa va uni xarid qiluvchi kishining daromadi 40 dollar deb qabul qilinsa, oziq-ovqat mah- sulotining bir birligi 1 (bir) dollar, kiyim-boshlar bir donasining bahosi 2 dollar bo'lsa, 40 dollar daromadning hammasi kiyim xarid qilish uchun sarflansa, u holda kishi eng ko‘pi bilan 20 birlik A turdagi tovardan xarid qilishi mumkin. Buni 6-jadval ma’lumotlari ko‘rsatadi. В, C va D assortimenti (navi) dagi tovarlar to‘plami 40 dollar daromadni sarf qilish imkoniyatlarini koTsatadi (29-chizma).

29-chizmada 8-jadval ma’lumotlari asosida A nuqtadan E nuq- tagacha tovarlarning budjet chizig'i keltirilgan. Agar xaridor bir birlik kiyimdan voz kechsa, 2 dollar tejab qoladi, bir birlik oziq-ovqat mahsuloti olsa, 1 dollar sarf qiladi. Oziq-ovqatlar o'rniga xarid qilingan kiyimlar miqdori budjet chizig'i yo'nalishida hamma yerda bir xil bo‘lsa, A nuqtadan E gacha budjet chizig'i to'g'ri chiziq hosil qiladi. Bu misolda budjet chizig'i quyidagi tenglamada beriladi: F+2C=40 dollar.¹

Kesmaning eng yuqori nuqtasi A dan E ga tomon harakat qilib borganda bu xaridor kiyim-bosh olish uchun kamroq, oziq-ovqat uchun esa ko'proq xarajat qiladi.

Ko'proq miqdorda oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish uchun qo'shimcha kiyim-bosh xarid qilishdan voz kechish oziq-ovqatlar bahosining kiyimlar bahosiga nisbati bilan topiladi (2 dollar = 1/2). Kiyimlaming bittasi 2 dollar va oziq-ovqat mahsulotining bir birligi 1

dollar bo'lganligi uchun 1 birlik oziq-ovqat mahsuloti xarid qilish uchun 1/2 (yarim) birlik kiyim-boshdan voz kechish kerak. Budjet chizig'i chizmasidagi C nuqtada iste’molchi uchun optimal miqdordagi tovarlar to‘plami mavjud (Ce va Fe). Bu nuqtada budjet chizig‘ining og'ishi = -P_F/P_C; og'ishi = -MRS. Shuning uchun optimal nuqtada.

Quyidagi tenglik bajariladi.

Berilgan baho va daromad darajasida £f_ _ j^RS

iste’molchining optimalligi p ^Fc

Chizmadagi C nuqtada egri chiziqning tangens burchagi AS/AF=- 1/2 ga teng, ya’ni oziq-ovqat mahsulotlarining qiymati kiyimlar qiymati nisbatiga teng.

Bu birinchi tenglamadan oziq-ovqat mahsulotlarini ko'proq xarid qilish uchun kiyim-boshlaming qanchasidan voz kechish kerakligini aniqlash mumkin. Tenglamaning ikkala qismini P_c ga taqsimlab, uni C ga, kiyimlarga nisbatan hal qilinadi: C=(l/P_c)-(P_R/P_c) F (2).

Ikkinchi tenglama 1/P_C boshlang‘ich ordinati o‘qi va (P_r/P_c) burchak koeffitsiyentiga to‘g‘ri bo'ladi (1-daromad).

Budjet chizig'ining burchak koefFitsiyenti — (P/P_c) ikki xil tovarlar bahosining qiyosiy nisbati hisoblanadi. Bu koeffitsiyent daromad miqdori o'zgarmay qolganda tovarlarni bir-birini o‘rniga almashtirish mumkinligi me’yorini ko'rsatadi.

2. 
   Daromad va baho o‘zgarishining budjet chizigMga ta’siri
   

Yuqorida ko'rilgan budjet chizig'i iste’molchilar daromadi va tovarlar bahosiga — P_f va P_c ga bog'liq. Ammo daromadlar va baho tez o'zgarib turadi. Bunday holda budjet chizig’ida qanday o'zgarishlar sodir bo'lishini ko'rish mumkin.