10-mavzu. Xarajatlarni to’la taqsimlab va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulyatsiya

10-MAVZU. XARAJATLARNI TO’LA TAQSIMLAB VA O’ZGARUVCHAN XARAJATLAR BO’YICHA TANNARXNI KALKULYATSIYA QILISH USULI
REJA:
10.1. Xarajatlarni to’la taqsimlab tannarxni kalkulyatsiya qilish bilan tannarxni o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiya qilish o’rtasidagi tafovutlar.
10.2. Xarajatlarni to’la taqsimlab tannarxni kalkulyatsiya qilish va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiyalashning foyda miqdoriga ta’sirini qiyoslash.
10.3. Xarajatlarni to’la taqsimlab va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulyatsiyalashni quvvatlovchi dalillar.
Tayanch so’zlar: Regressiya tenglamasi, oddiy regressiya, ko’plik regressiyasi, muxandislik usullari, buxgalteriya usullarini tekshirish, grafik usul yoki tarqalish diagrammasi, eng ko’p va eng kam miqdor usuli, bevosita (asosiy) materiallar, bilvosita materiallar, yalpi identifikatsiyalash usuli, LIFO usuli (Last-in, first-out LIFO), O’rtacha qiymat usuli (Average-cost AVECO), FIFO usuli (First-in, first-out FIFO), NIFO usuli (next-in, first-out NIFO ), me’yoriy qiymat usuli.


10.1. Xarajatlarni to’la taqsimlab tannarxni kalkulyatsiya qilish bilan tannarxni o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiya qilish o’rtasidagi tafovutlar.
Xarajatlarni to’la taqsimlab tannarxni kalkulyatsiya qilish (abzorpshen-kosting) – bu mahsulot tannarxini sotilgan mahsulotlar va omborda mahsulot qoldig’i o’rtasidagi barcha ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlab kalkulyatsiyalash usulidir, ya’ni bu usuldan foydalanganda doimiy ishlab chiqarish sarflari zahira sig’imi bo’ladi. Kalkulyatsiyadan tashqi foydalanuvchilar uchun foyda va zarar to’g’risida hisobot tayyorlash maqsadida foydalaniladi.
Tannarxni o’zgaruvchi xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiyalash (direkt- yoki veribl-kosting).¹Bu usulda faqat o’zgaruvchi ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotga xarajat sifatida talqin qilinadi (zahira sig’imli xarajatlar), doimiy ishlab chiqarish xarajatlari esa davr xarajatlariga tegishli hisoblanadi. Direkt-kostingdan foydalanib tayyorlangan foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ichki hisobot sifatida qo’llaniladi. Bu hisobotda marjinal daromad ko’rsatiladi, bu daromad barcha o’zgaruvchi xarajatlar bilan daromadlar o’rtasidagi tafovutdan iborat.
Quyida xarajatlarni to’la taqsimlab tannarxni kalkulyatsiyalash (abzorpshen-kosting) va o’zgaruvchi xarajatlar bo’yicha (direkt- yoki veribl-kosting) kalkulyatsiyalashdan foydalanib tayyorlangan foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotlar keltirilgan.
Foyda va zararlar to’g’risida hisobot (abzorpshen-kosting), sh.b.

Sotishdan tushgan daromad	1 000
Minus Sotilgan mahsulot tannarxi (barcha ishlab chiqarish xarajatlari kiritiladi)	600
Yalpi foyda	400
Minus Ma’muriy sarflar va sotish bo’yicha sarflar (doimiy va o’zgaruvchi)	300
Operatsion foyda	100

Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot (direkt-kosting)¹, sh.b.

Sotishdan tushgan daromad	1 000
Minus O’zgaruvchi ishlab chiqarish xarajatlari (bevosita materiallar, to’g’ri mehnat, o’zgaruvchi ishlab chiqarish ustama sarflari)	360
Minus O’zgaruvchi ma’muriy sarflar va savdo sarflari	120
Marjinal daromad	520
Minus Doimiy xarajatlar: Doimiy ishlab chiqarish ustama sarflari Doimiy ma’muriy sarflar va sotish sarfi	240 180
Operatsion foyda	100

¹ Marjinal moliyaviy hisobot deb ham aytiladi