0‘zbekiston respublikasi oliv va orta maxsus ta’lim vazirligi

Enaga

2. 
   bob, MAKTABGACHA PEDAGOGIKA O QUV FAN1 SIFATIDA
   

0‘zbekistonda maktab- °'^{lta Osi}-^{voda XIX asming} f:⁹⁰ >^al'
, ^ . . . langakcliD, bolaiarmaktabgacha litimojv
eacha ta hmmne vuiud- .. . . '
. , , . larbiyasi ovalan yetila boshlandi. O sha
ga kehshi va taraqq,yot. ^ _t;_raqqi_{yparvarllk kayfiyati}dagi mahaiiiy zivolilar mehnatkash ayoliarning oghr ahvolini va bolalar na- zoratsizligirci ko'rib, ularning qismatini yengillashtirishga intiJa bosh- iadilar. Bu ziyolilar vakillari 1872-yikia Turkistonda tuzilgan "Jamivati xayviya" tarkibiga kirgan edilar. “Jamivati xayriya” tashkiloti tomonidan miskinlar uvlari, tunash joylari. tug‘ruq joy lari bilan bir qatorda ota-onasi boTmagan bolalar uchun yetimxonlami tashkiJ etdi.
. Bu vetimxonalar oz sonli bolalarni - butun Turkistonda taxminan 150- 200 kishinl o‘z ichiga oldi. Ushbu vetimxonalar yasli yoshli bolalardan tortib, maktab yoshidagi bolalarni ham qamrab olgan.
1896-yilda Turkistonda vosHalar kengashi k am bag'all am mg bolalari uchun “yasla^:,lar deb ataladigan muassasalami tuza boshladi. Yaslilarga atak-chechak qila boslilagan bolalar qabul qilingan va maktabga ketgunga qadar tarbiyalangan bolalar kun bo'yi yaslada boMishar va uch marta ovqatlantirilar edi. Yasla ishlarini nazoratchi ayol boshqargan, xizmat qiluvchi xodimlar ham hoTgan. Bu muassasada bolalarni duolar o‘qish- ga (duogo‘ylikka) qat'ivat bilan ohgatilgam Shuningdek bolalarni oddiy o"qishga,yozishga. sanashga. to‘qishga. to‘rto‘qishga. tikishga vabosbqa hunarlarga ohgatilgan. Butun oika bo‘ylab shunday yaslaiardagi bolalar soni 50-60 boladan oshmas edi.
Turkistonda kambag¹ allaming bolalari uchun Toshkentda. Samarqand, Sirdaryo, Namanganda vetimxonalar tashkil etilgan. .
Imtiyozli sinflarning bolalari uchun 1891-yilda “Bog'dorchilik" jami- yati iomonidan Toshkent istirohat bog "id a maktabgacha va maktab yoshK dagi bolalar uchun “Bolalar maydonchasi xilida" birinchi bolalar bog¹- chalari ochildi. Bolalar bog'chasi uchun istirohat bogT maydomdan ser- soyajoy ajratib berildi. Maydonehada argTmchoq. qayiqlar. katta arg’im- choq (ustunga osilgan) oTnatildi va xtlma-xii o'yinchoqlar tayyorlandi. Maydonehada gulzor katta ohinni egallab, bolalar o'zlari o'simliklami parvarish qilishardi.

1891-1,903-yillar davomida rnablag⁴ yo'qligi sababli bog'cha bir necba marta yopilgan. TaMim-tarbiyaga oid ilg'cr g'oyal aiming ta'siri ostldaToshkenlda 1903-yil fevral ovida “Oilaviy ta¹ lim-tarbiya to' garagi⁵' tashkil qilindi. To‘garak harbiy Ministr va Xaiq maorifi.tomomdan'tas- diqlangan Ustav asosida ish hoshladi. U o‘z oidiga quyidagi vazifalarni qo'yadi;

1. 
   Bolalarga taMim-tarbiya berish usullarini rivojlantirish va takomil- lashtirishda yordam berish:
   
2. 
   Pedagogiar bilan ota-onalami va bolaiar tarbiyasi ishini boshqaradi- gan kishilami(oila, maktab va boJalar bog'chasining yagona tarbiyaviy ta’sir etishini belgiiash maqsadida) bir-birlariga yaqinlashtirish.
   

Bu to'gar aiming maktabgacha seksiyasi ham faoliyat ko‘rsatgan. Ta’- lim-tarbiya to'garagi yuzaga kelgunga qadar bolaiar bog'chasining tar­biyaviy is hi da muayyan pedagogik tizim yo'q edi. shu sababli to'garak a’zolari bolaiar tarbiyasi bilan bogMiq bo'lgan masalalarni muhokama qilisharedi.
Bolaiar birinchi 'maila 4 yoshdan 6 yoshgacha va 6-10 yosbgacha bo'lgan ikki xil yosh guruhlariga hoMindi. Mashg'ulotlar, o'yin va ko'n- gil ochishlar pro grammas i belgiiab qo'yildi. Harakatli o'yinlar, xor bo'lib aytiladigan ashula, o'qish. rasm chizish. loy va plastilindan narsalar ya- sash. gimnastika rnashqlarini reglamentga soladlgan jadval tuzildt. Ota- onalami ng talabi bilan fransuz va nemis tillari ohgatilgan, bu ishlar mu- taxassislar tomonidan tekin amalga oshirilgan.
TaMim-tarbiya.-to'garagi bolaiar bog'chasida tarbiyaviy ish saviyasini oshirishga yordam berdi. Tarbiyaviy ish mazmuniga muayyan tizimining, xilma-xil ish shakllari kiritildi. Lekin maxsus tayvorgarlikka ega bo'lgart tarbiyachilarboMmaganligi sababli ko'plncha bog'cha tarbiyaviy ishining mazmuni betartib amalga oshirilar edi. 1903-1914-yiIIar davri maktab­gacha tarbiya sohas'idagi taMim-tarbiya g'oyalarining jadal sur'atda o'sishi bilan xarakterlanadi.
Sirdaryo, Samarqand. Toshkent shahrlda bolaiar bog'chalari kabi ay- rim bog'chalar yuzaga keldi. 1909-1910 yiliarda va keyinchalik xususiy bog'chalar paydo bo'ldi: bu bog'chalarda 6 yoshdan boshlab bolalarni asosangimnaziyagao'qishgatayyorlasharedi.Bunday bolaiar bog' chhlari xususiy uylarda ochilar va tamomila ota-onalar ta’minotida bo'lgan. Ma lumotga ega bo'lgan va chet tillarini biladlgan o'qimishii xonimlar tarbiyaciii edilar. Ammo mazhur bolaiar bog'chalari faqat badavlat ota-




onalaming ehtiyojini qondirgan edi. Davlat tomonidan ijtimoiy bolalar bog'chalari faqat 1917-yildan keyingina yalpi tarzda tashkil etildi.
1917-yil 20-noyabrda Xalq Komissarlari tomonidan “Maktabgacha tarbiya yuzasidan Dekloratsiya’* e'lon qilindi. Bunda: “Bolalarni ijtimoiy tekin tarbiyalash boianing birinchi tug‘ilgan kunidan boshlanadi” - deyilgan edi.
Maktabgacha tarbiya butun xalq maorifi tizimming birinchi bo*g‘ ini va tarkibiy qismi bo'lib qoldi. 1919-yilda qabul qilingan Davlai dasturlarida xalq maorifi sohasida: Ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qiiish maqsadida maktabgacha tarbiya muassasaiari tarmoqlarini vujudga keltirish haqida fikr yuritildi.
Turkistonda dastlabks daviat bolalar bog'chaiari 1918-yilning ikkinchi yarmida tashkil etila boshlandi. 1918-y.il 20-oktyabrda Turkiston Maorifi Xalq Komissarligi qoshida Respublikadagi maktabgacha tarbiya sohasida bare ha tadbirlarni amalga oshirish uchun ma’muriy organ sifatida maktabgacha tarbiya boriitm tashkil qilindi. Xuddi shu yilda viloyat xalq maorifi boriimlarining qoshida maktabgacha tarbiya kichik bo’limlari tashkil qilingan. Bu tadbir Respablikada maktabgacha tarbiyaning rivijlanishigayordam berdi. Maktabgacha tarbiya bodimiarining faoliyati ueb asosiy yo‘nalishdan:

1. 
   Bolalar bog'chalarini ochish, ularni binolar, mebel vajihozlar bilan ta’minlash;
   
2. 
   Maktabgacha tarbiya xodimlari. shu jumladan mahalliy, milliy va- killaridan kadrlar tayyorlash;
   
3. 
   Ota-onalar o’rtasida tashviqot-tushunUrish tshlarini olib borishdan iborat edi.
   

‘'Maktabgacha tarbiya bo'limi to‘g‘risi"daNizom qabul qilindi va unda bo dim 3 yoslidan 8 yoshgacha bo'Igan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tarbiya muassasalariga boshchilik qiladi, mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi, yangi bolalar bog’chaiari, yaslilar, bolalar uvlari. maktabgacha yoshdagi bolalar uchun umumiv yotoqxonalar. bolalar yozgi koloniyalari ochildi, bolalar bog'chalari rahbarlari. enagalar va kadrlar tayyorlash maqsadli kurslari tashkil qilindi, deyiladi.
0‘zbekistonning tub joy ahotisi bolalarini. maktabgacha tarbiya muas­sasalariga jalb etish uchun kurash juda murakkab va qiyin sharoitda olib borildi, 1918-yilda Toshkentning sobiq eski shahar qismida o’zbek hola- lari uchun 4 ta bog‘cha ochishga muvaffaq hodindi.




Birinchi bog'cha - Shayxontohur dahasida Hasanova mudiri: Mah- suma Qorieva va Robiya Abdurashidova (tarbiyachi) faolivat ko'rsatgan.
Jkkinchi bog¹ cha — Xo'ja ko‘ chasida Anvar Yausheva mudiri bo‘ lgan.
Uchinchi bog'cha - Ko'kcha dahasidagi Langar ko'chada ochilgan.
To'rtinchi bog'cha - Beshyog'och dahasida ochilgan bo'lib, bunda tarbiyachi Qodirxonov mudirlik qilar edi.
1920 yitda Turkiston Respublikasida 71 ta bolalar bog'chasi, shu jumladan, mahailiy aholi bolalari uchun 16 ta bog'cha va 12 ta bolalar maydonlari tashkil etilib, bulardan 4 tasida o'zbek va boshqa mahailiy millatlarning bolalari tarbiyalana boshlandi. O'sha davrda maktabgacha tarbiya muassasalarida hammasi bo'ltb 6394 bola tarbiyalanar edi. 1921-yilga kelib bolalar bog'chaiarining soni 105 taga, shu jumladan,. mahailiy millatlarning bolalari uchun bog'chalar 32 taga yetdi. Bolalar bog'chalarida tarbiyalanuvehi] anting soni qariyb 8000 kishiga yetdi, ulardan 2000 dan ko'progd millatlarning farzandlari edi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida O'zbekistonda bolalar bog‘chalari va bolalar maydonchalarining tarmog‘i deyarli ikki barobar kengaydi. X994- yil 1-yanvariga kelib 54 ming bola tarbiyalandi, davlat tamonidan 77 million so‘m ajratildi, Bu yillarda Ozbekistonning bolalar bog'chalarida ko'chirib keltirilgan 16000 dan ko'proq.bolalar tarbiyalandi. Shunirrgdek, ota-onasiz qolgan qariyb 400 bola vasiylikka olish prinsipiga muvofiq boqib. tarbiyalab katta qilindi.