0Raqamli texnologiya fakulteti 2-kurs talabalariga 4-semestr uchun «Falsafa» fanidan yakuniy nazorat savollari

Harakat  shakllari
.  Harakat  shakllarini  tasniflashda 
qaysi  tamoyillarga  rioya  qilinishiga  qarab  bunday 
shakllarning har xil miqdori farqlanadi. Masalan, XIX asrda 
materiya  tashkil  topishining  turli  darajalariga  asoslanib, 
materiya  harakatining  besh  asosiy  shakli:  mexanik,  fizik, 
kimyoviy, biologik va ijtimoiy harakat qayd etgan.  
Harakatning  mazkur  shakllari  bir-biri  bilan  uzviy 
bog’liq  bo’lib,  bunda  har  bir  keyingi  harakat  o’zidan 
oldingi  harakatdan  kelib  chiqadi,  unga  asoslanadi,  biroq, 
shunga  qaramay,  quyi  shakl  bilan  bog
’lanmaydi. 
Harakatning  murakkab  shakllarini  soddaroq  shakllarga 
bunday 
bog’lashga 
urinishlar 
falsafa 
tarixida 
«mexanisizm»,  «reduksionizm»  (lot.  reductio  –
  ortga 
surish)  degan  nom  olgan,  harakat  ijtimoiy  shakllarini 
biologik 
shakllar 
darajasigacha 
soddalashtirish 
biologizatorlik konsepsiyalarida mavjud.  
Dunyoning  kelib  chiqishi  va  rivojlanishi  haqidagi 
hozirgi  tasavvurlar  nuqtai  nazaridan  ko’rsatilgan  shakllar 
harakatning mavjud va taxmin qilingan usullarining butun 
rang-barangligini  aks  ettirmaydi.  Xususan,  elementar 
zarralarning  o’zgarish  jarayonlari,  XIX  asrda  noma’lum 
bo’lgan  mikro
-  va  makrodunyo  darajasidagi  boshqa 
o’zgarishlar  materiya  harakati  mexanik,  fizik  va  kimyoviy 
shakllarining o’zaro nisbatiga doir masalani endi yangidan 
qo’ymoqda.  Bu  yerda  me
xanik  shakl  endi  barcha  fizik 
jarayonlar  negizi  sifatida  qaralmaydi.  Endilikda  biologik 
harakatning 
elementar 
zarralari, 
ilgari 
taxmin 
qilinganidek, oqsilli molekulalar emas, balki XX asrda kashf 
etilgan  DNK  va  RNK  hisoblanadi.  Ayrim  olimlar  yer  po’sti 
hamda  Yer  ostida  yuz  berayotgan  jarayonlar  haqidagi 
hozirgi  tasavvurlarga  asoslanib  harakatning  geologik 
shaklini farqlamoqdalar. 
XIX  asr  oxirlarida  materiyaning  harakat  shakllari 
tasnifi  ishlab  chiqilayotganida,  ilmiy  davralarda  fanlarni 
tasniflashga nisbatan kontcha yondashuv shakllangan edi. 
Pozitivizm  asoschisi  O.Kont  har  bir  fan  predmetini 
materiya  harakatining  alohida  shakli  tashkil  etishi,  turli 

---

fanlarning  obyektlari  esa  bir-biridan  keskin  farq  qilishiga 
ishonchi  komil  edi  (mexanika,  fizika,  kimyo,  biologiya, 
sosiologiya  va  hokazo).  Mazkur  muvofiqlik  fanlarni 
muvofiqlashtirish  tamoyili  deb  nomlandi.  Bunda  turli 
fanlar  o’rganadigan  obyektlar  bir
-biri  bilan  qanday 
bog’langanligi  va  bir
-
biriga  o’tishiga  e’tibor  berildi. 
Quyidan  oliyga,  oddiydan  murakkabga  sari  yuksalib 
boradigan  harakatlanuvchi  materiyaning  progressiv 
rivojlanish jarayonini aks ettirish g’oyasi tug’ildi. Mexanika 
fizika  bilan  bog’lanishi  va  unga  o’tishi,  fizika  kimyoga, 
kimyo  biologiya  va  ijtimoiy  fanlarga  o’tishini  nazarda 
tutuvchi  yondashuv  (mexanika 
→
  fizika 
→
  kimyo 
→
 
biologiya 
→
  ijtimoiy  fanlar)  subordinasiya  tamoyili  deb 
nomlanadi.  Darhaqiqat,  qayerga  nazar  tashlamaylik,  biz 
harakatning 
boshqa 
shakllariga 
mutlaqo 
bog’liq 
bo’lmagan  biron
-bir  harakat  shaklini  topa  olmaymiz, 
hamma  joyda  bir  harakat  shaklining  boshqa  harakat 
shakliga  aylanish  jarayonlarigina  mavjud.  Materiya 
harakat  shakllarining 
o’zaro  ta’sir
i  va  bir-biriga  aylanishi 
uzluksiz-
uzlukli jarayonida mavjud bo’ladi. 
 
 
32 
1 
1 
7 
Tabiat va jamiyat qonunlarining qanday xususiyatlari  bor? 
  Jamiyat qonunlarining amal qilishi odamlar va ular 
uyushmalarining  ongli  faoliyati  bilan  bog’lanib  ketadi. 
Jamiyat qonunlarini ham eng umumiy, umumiy va xususiy 
(juz’iy)  qonunlar  tipologiyasiga  ajratish  mumkin.  Falsafa 
qonunlar  va  kate
goriyalarida  o’z  ifodasini  topgan  o’zaro 
aloqadorliklar,  bog’lanishlar  ijtimoiy  hayotda  ham 
namoyon  bo’ladi.  Binobarin,  bu  eng  umumiy  qonunlar, 
kategoriyalar, 
tamoyillarni 
bilish 
jamiyatni 
ilmiy 
boshqarish  imkoniyatini  tug’diradi.  Insoniyat  tarixiy 
takomil
ida,  sosial,  ealtlar,  millatlar  hayotida  o’xshash 
shart-sharoitlarda  birdek  amal  qiladigan  qonunlarni 
umumiy  qonunlar  deb  atash  mumkin.  Masalan,  moddiy 
ishlab  chiqarish  bilan  ma’naviy  boyliklar  yaratish 
o’rtasidagi  mutanosiblik  qonuni  bozor  munosabatlarini
ng 
ikki  tomni  o’rtasidagi  yoki  ehtiyojlar  bilan  manfaatlar 
o’rtasidagi munosabatlarni anglatadi. 
 
  Muayyan jamiyat taraqqiyoti va tanazzulining aniq 
bir  bosqichlari,  holati  to’g’risida  ravshan  tasavvurga  ega 
bo’lish  uchun  xususiy  (juz’iy)  ijtimoiy  qonunlar
ni  ham 
anglab  olish  zarur.  Bunday  qonunlarning  amal  qilish 
darajasi  malum  bir  makon  va  zamonda  cheklanganligi  va 
ular jamiyat taraqqiyotining faqat ayrim bosqichlarigagina 

---

xos  aloqadorliklarni  ifodasi  bilan  farqlanadi.  Masalan, 
sobiq  Sho’rolar  davrida  amal
  qilgan  planli  proporsional 
deb  atalgan  qonunning  harakati  yo’li  shu  davlat  tugashi 
bilan  to’sib  qo’yildi.  Yoki  talab  va  taklif  o’rtasidagi 
mutanosiblik qonuni, raqobatga asoslangan munosabatlar 
kabi  umumiy  qonunlar  O’zbekiston  sharoitida  o’ziga  xos, 
betakror amal qilishi u qonunlarga xususiylik baxsh etadi. 
Prezident Islom Karimov asos solgan O’zbekistonda bozor 
iqtisodiga  o’tishning  besh  tamoyili  barcha  qonunlarning 
amal qilishiga o’ziga xoslik baxsh etadi. Umuman olganda, 
eng  umumiy,  umumiy,  xususiy  qonunlar  bir-biri  bilan 
dialektik  aloqadorlikda  bo’lib,  ular  bir
-birini  ham  iqror 
qiladi, ham istisno etadi.
2
 
 
33 
2 
1 
6 
Gnoseologiya nimani o‘rganadi ? 
Gnoseologiya  yoki  bilish  nazariyasi  falsafiy  bilimlar 
(falsafa  fani)  bo’limi  bo’lib,  unda  1)  insonning  dunyoni 
bilish imkoniyati 2) insonning o’zlikni anglash jarayoni; 3) 
bilishning  bilmaslikdan  bilim  sari  yuksalishi,  4)  bilimlar 
tabiati va ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi narsalar 
bilan o’zaro nisbati o’rganiladi. 
 
Shunday qilib, umuman olganda, gnoseologiya ong, 
bilish, bilimni o’rganish bilan shug’ullanadi. 
 
Shaxsiy  va  ijtimoiy  tajribada  biz  ongning 
mavjudligini  aniq  sezamiz,  ongning  o’z
-
o’ziga,  b
oshqa 
odamlarga  va  umuman  jamiyatga  ta’siri  natijalarini 
fiziologik  darajada  his  qilamiz  va  ko’ramiz.  Biroq  bu 
jarayonda  ongning  o’zi  ko’rinmaydi.  Moddiy  dunyo 
hodisalaridan farqli o’laroq, ongni kuzatish mumkin emas. 
U go’yo vaqt va makon chegaralaridan t
ashqarida turadi. 
Gnoseologiyaning vazifasi bu ko’rinmas ongni idrok etish, 
uning  moddiy  narsa  va  hodisalar  dunyosi  bilan  o’zaro 
aloqalarini  aniqlash,  uni  o’z  muhokama  va  tadqiqot 
predmetiga aylantirishdan iborat.  
Gnoseologiyaning asosiy muammosi bizning barcha 
bilimlarimiz  tajribada  sinalganmi?  degan  «oddiy» 
masalani  yechishdan  iborat:  Bu  savolga  javob  izlash  va 
masalaning  yechimini  topishda  gnoseologiyada  ikki 
muxolif  an’ana:  bilimlarimiz  tajribada  sinalganini  qay
d 
etuvchi  empirizm  va  buni  inkor  etuvchi  rasionalizm 
to’qnashadi. 
 
                                                           
2
 Қаранг: Каримов И. Фалсафа фанидан ваъз (лекция) матнлари. Тошкент, 2003 йил, 115-116-бетлар. 

---

 
34 
1 
1 
12 
Milliy estetik tarbiyada mahallaning ta’siri qanday?