01 умичт ўқув қул

M
- diffuziyalangan moddaning miqdori; 
F
-diffuziyalanish elementar yuzasi; 
D
- diffuziya koeffitsienti;
τ
- diffuziya vaqti; 
dc/dx
- kontsentratsiya gradienti.
Ifodadagi manfiy ishora, moddaning o’tishi kontsentratsiyaning kamayishi 
tomonga borishini ko’rsatadi. 
Duffuziya koeffitsienti diffuziyalanuvchi moddaning kontsentratsiyasi birlik 
miqdoriga kamayganda birlik vaqt ichida, birlik yuzasidan o’tayotgan moddaning 
miqdorini ifodalaydi. 
Duffuziya koeffitsientini son qiymati haroratga, erituvchi qovushqoqligiga va 
diffuziyalanayotgan modda molekulalarini o’lchamlariga bog’liq. Issiqlik oshirilsa, 
molekulalarning kinetik energiyasi ortib, molekulalar harakati tezlashadi, natijada 
diffuziya ham tez boradi. Haroratning ko’tarilishi qayishqoqlikni kamaytiradi, buning 
natijasida duffuziya tezlashadi. 
Konvektiv diffuziya deb qattiq modda sathidan erituvchiga moddaning ma‘lum 
bir hajmda o’tishiga aytiladi. Konvektiv diffuziya quyidagi tenglama orqali 
ifodalanadi: 
τ
β
d
dc
F
dS
⋅
⋅
−
=
(9.2) 
bu yerda 
β
-konvektiv diffuziya koeffitsienti.
Konvektiv diffuziya koeffitsienti bir birlik yuzadan, kontsentratsiyalar farqi bir 
birlik bo’lganda, bir birlik vaqt ichida o’tgan moy miqdorini ko’rsatadi. Konvektiv 
diffuziyaning tezligi gidrodinamik faktorlarga bog’liq. 
Ikkita modda molekulalarning o’zaro ta’sir kuchi bir-biriga qancha yaqin bo’lsa, 
shuncha oson aralashadi (o’zaro eruvchanligi yuqori bo’ladi). 
О
’simlik moylarning va erituvchilarning bu 
о
‘xshashlik xususiyatlari ularning 
elektr 
о
‘tkazuvchangligi, kutblangan yoki kutblanmaganligi bilan asoslanadi. Bu 

---

126 
xususiyatni dielektrik o’tkazuvchanligi bilan belgilanadi. Barcha 
о
’simlik moylarning 
oddiy sharoitdagi dielektrik doimiylik koeffitsenti 3,0...3,2 atrofida b
о
’ladi.
Organik erituvchilarning dielektrik doimiyligi 
о
’simlik moylariga yaqin bo’ladi, 
ya’ni erituvchi va 
о
‘simlik moylarining elektr 
о
’tkazuvchangligi nihoyatda past 
b
о
’lib, ular orasidagi 
о
’zaro molekulyar tortishish kuchlari nihoyatda bir-biriga yaqin. 
Shuning uchun uzun uglevodorodlar radikaliga ega b
о
’lgan triglitseridlar xuddi 
о
’ziga 
о
’xshash, ya’ni alifatik t
о
’yingan uglevodorodlar gomolog qatorida yaxshi 
eriydi. 
Deyarli barcha uglevodorodlar t
о
’yingan holatda kutbsiz erituvchi turkumiga 
kiradi. Spirtlar, ketonlar va boshqa dielektrik doimiyligi yuqori b
о
’lgan erituvchilar 
о
’simlik moylarni yuqori haroratda yaxshi eritadi. Suvning dielektrik doimiyligi 
yuqori (81ga teng) b
о
‘lganligi sababli moylar suvda yaxshi eritmaydi. 
Ekstraktsiya usulida o’simlik moylarni olishda ishlatiladigan erituvchilar, 
ekstraktsiya jarayonining texnika va texnologiyasi talablariga javob berishi kerak. Bu 
talablarga xom ashyodagi moyni maksimal miqdorda ajratish, olingan moy va shrotni 
sifati talabga javob berishi, erituvchi inson organizmiga zaharli ta’sir etmasligi va 
ishlatilganda xavfsiz bo’lishi singari umumiy talablar quyiladi. Bulardan tashqari 
sanoatda ishlatiladigan erituvchilar quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
-moyni yaxshi va tez eritish va unga hamroh bo’lgan moddalarni eritmasligi, 
ekstraktsiyalanayotgan material tarkibidagi boshqa moddalarni eritmasligi; 
-kimyoviy jihatdan bir xil, doimiy va yuqori haroratda qaynamaydigan 
moddadan tashkil topgan bo’lishi va bu moddaning issiqlik sig’imi va bug’lanish 
issiqligi kichik bo’lishi; 
-ekstraktsiya jarayonida va saqlashda uzining tarkibini o’zgartirmasligi; 
-suv bilan aralashmasligi va suv bilan bir xil haroratda qaynaydigan azeotrop 
aralashma hosil qilmasligi; 
-past haroratda moydan va shrotdan to’liq ajralishi, ularga begona hid va maza 
hosil qilmasligi; 
-sof holda, suv bilan aralashgan holda, suv bug’ bilan aralashgan holda 
qurilmalarga yemiruvchi ta‘sir etmasligi; 

---

127 
-xizmat ko’rsatuvchi ishchilarga sof holda, suvga, suv bug’i bilan aralashgan 
holda zaharli ta’sir etmasligi; 
-yong’inga va portlashga xavfsiz bo’lishi;
-sanoat miqyosida ishlatishga yetarli, arzon va kamyob bo’lmasligi kerak.
Yuqoridagi xususiyatlarga va talablarga javob beradigan erituvchi bu ideal 
erituvchidir. Shu sababdan ham sanoatda hozirda ishlatilayotgan erituvchilar 
yuqoridagi talablarning ba‘zilariga javob beradi. Shu sababdan ham sanoatda 
ishlatiladigan erituvchi tanlashda uning xususiyatlari ideal erituvchi xususiyatlari 
bilan solishtirib, xususiyatlari unga yaqin bo’lganlari tanlab olinadi. 
Respublikamiz yog’-moy korxonalarida moylarni ekstraktsiyalashda alifatik 
uglevodorodlar qatoriga kiradigan ekstraktsion benzinlar kehg qo’llaniladi. Benzin 
texnologik uskunalarga ta’sir qilmaydi, moylarni yaxshi eritadi, nisbatan arzon.
Benzinning asosiy kamchiligi: havo bilan aralashib, portlovchi aralashma hosil 
qilishi va tez alangalanishidir. Benzin bug‘lari havoga nisbatan 2,7 marta og’ir, shu 
sababli ular chuqurliklarga, burchaklarga va shunga 
о
‘xshash joylarga t
о
’planib 
qoladi. 
Benzin asab tizimiga qattiq ta’sir etadi. Yengil fraksiyasiga qaraganda og’ir 
fraksiyasi kuchliroq ta’sir etadi. Benzin bug‘larining havodagi miqdori 0,3 mg/l
b
о
‘lsa, inson salomatligi uchun zarar hisoblanadi.