0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

Davlat  tuzumi  va 
boshqaruv  tizimi
91

---

ko'rsatgan.  Oliy  Kengash,  ayni  paytda,  taxt  vorisi  masalasini  ham 
hal  etgan.
Taxt  otadan  katta  o‘g‘ilga  meros  bo‘lib  o‘tgan.  Qo‘ng‘irotlar 
davrida  ham  bo‘lajak  xonni  oq  namat  (kigiz)ga  o‘tqazib,  uning  to ‘rt 
uchidan  xonlikning  eng  yuqori  martabali  a’yonlari  taxtgacha  ko‘- 
tarib  olib  borish  an’anasi  saqlanib  qolgan.  Bosh  vazir  mansabiga 
tayinlangan  amaldor  mehtar  deb  atalgan.  Bu  lavozimga  o‘troq  aholi 
vakillari  orasidan  tayinlangan.  Shuningdek,  u  vaziri  a’zam,  dasturi 
mnkarram,  nizom  al-mulk  sifatlari  bilan  ulugTangan.
Keyingi  martabali  mansabdor  qo'shbegi  esa  xonlikda  to‘planadigan 
soliqlarning  davlat  xazinasiga  tushishini  ta’minlagan  hamda  moliya 
ishlari  uchun.  shuningdek,  qo‘shinning  holati  uchun  javobgar  boTgan. 
Barcha  harbiy  harakatlarda  ishtirok  etgan.  U  amir,  „sohibi  devoni  a’lo“ 
sifatlari  bilan  ulugTangan.  Qo‘shbegi  ko‘chmanchi  qabilalar  vakillari 
orasidan  tayinlangan.  Markaziy  hokimiyatning  kuchayishi  natijasida 
avvallari  xonlikda  juda  katta  nufuzga  ega  boTgan  inoqlaming  mavqeyi 
XIX  asrning  birinchi  yarmidan  boshlab  pasayib  bordi.  Muhammad 
Rahimxon  I  saroydagi  amaldorlar  sonini  360  nafardan  100  nafarga 
tushirdi.  Biy,  otaliq  va  inoq  mansablarini  bekor  qildi.  Xonlikda  3  ta 
devon  (vazirlik)  faoliyat  ko‘rsatdi.  Bular  xo‘jalik,  ijtimoiy-siyosiy 
va  harbiy  ishlar  bilan  shug‘ullanuvchi  devonlar  edi.  Ularning  fao- 
liyatiga  devonbegi  rahbarlik  qilardi.  Xonlik  tarkibidagi  qozoq  va 
qoraqalpoqlar  esa  o‘zlarining  biylari,  turkmanlar  esa  ularning  vakili 
tomonidan  boshqarilardi.  Ularning  lavozimi  avloddan  avlodga  meros 
boTib  o‘tsa-da,  nomzodini  xon  tasdiqlashi  shart  edi.  Oliy  Kengash 
a’zosi  yasovulboshi  xonlik  xavfsizlik  xizmatini  boshqargan.  Xonning 
qo!riqlanishi  va  maxfiy  davlat  hujjatlarining  saqlanishi  uchun  javob­
gar  boTgan.  Urush  harakatlari  vaqtida  qo‘shinga  qo‘mondonlik  qil- 
gan  hamda  turkman  qabilalaridan  tuzilgan  harbiy  qismni  ham  bosh­
qargan.  Xonlikda  mirob,  pamonachi,  qutvol,  shug'ovul  (chet  el 
davlatlari  elchilarini  qabul  qiluvchi  va  ularning  ta’minoti  uchun 
mas’ul  amaldor),  mahram  (xonning  maxfiy  maslahatchisi,  alohida  top- 
shiriqlarini  bajaruvchi,  zarurat  boTganida  elchi  qilib  jo ‘natiladigan 
mansabdor  shaxs)  kabi  lavozimlar  ham  mavjud  edi.
Xonlikda  sud  ishlari  islom  dini  huquqshunoslari  qo‘- 
lida  edi.  Har  bir  beklikda  1  nafardan  4  nafargacha 
qozi  boTgan.  Qozilikka  islom  huquqining  eng  bilimdon  vakillari 
92