0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

Esda  tuting: 
M a ’n a v iy at  —  ta q d irn in g   e h so n i 
em as.  M a ’naviyat  inson  qalb id a k am o l to p ish i  u ch u n  
u  q a lb an   va  v ijd o n a n ,  aq l  va  q o ‘l  b ilan   m e h n a t  q i- 
lishi  kerak.
A lisher  N avoiy  «m a’no   ahli»  deganda  haqiqat y o ‘liga  kir- 
gan komil insonni nazarda tutgan.  M a’rifat ilm,  irfon va m aorif 
dem akdir.  Shunday  ekan,  m a ’naviyat  insonning  ruhiy  olam i 
bilan  cham barchas  bog‘liq  tushunchadir.  M a ’naviyat  insoni­
yatning,  xalqning, jam iyatning,  davlatning k u ch -q u w ati ekan, 
bin o b arin ,  jam iy atn in g ,  insonlarning  m a ’naviy  m adaniyati 
q an ch a  yuksak  b o ‘lsa,  m am lakat  shuncha  tez  ravnaq  topadi, 
boshqa  ijtim oiy  m uam m olam i  hal  qilish  osonlashadi.
J a h o n   ta jrib a sid a n   m a ’lu m k i,  G e rm a n iy a ,  Y a p o n iy a 
kabi  m a m la k a tla r  q azilm a  b o y lik lari,  yer-su v i  b ilan   gu l- 
lab -y a sh n a y o tg a n i  y o ‘q,  u la r  x alq in in g   m a ’rifati,  a q l-id - 
ro k i  b ilan   XX  asrd a  o ‘ziga  xos  o ‘rin   tu td i.  M a ’naviyati 
q a sh sh o q   xalq  h e c h   q a c h o n   bo y   b o ‘lm aydi.  0 ‘z  h u q u q in i 
b ilm ag an ,  o ‘z  q o n u n la ri  k u c h in i  an g lab   y etm ag an   va  tu - 
s h u n ish n i  istam ag an ,  m a m la k a td a   m a ’naviyat  va  m a ’rifat 
tiz im in i  yaxshi  y o ‘lga  q o ‘ym ag an   x alq n in g   sh o n -sh a v k a ti 
o y o q o sti  b o ‘ladi,  ja h o n   h am jam iy atid ag i  o ‘rn i  y o ‘q oladi.
a ra b ch a   b o 6lib,  «arafa»  so ‘zid an   oling an .  U  bilish,  bilim , 
m a ’lu m o t,  ta n ish ,  tan ish ish   m a ’n o la rin i  bildiradi.
M a ’rifatli  degani  bilim li,  m uayyan  so h ad a  m a ’lu m o tli, 
degani  b o iib ,  u  in so n p arv arlik ,  m a ’naviyat  zam in id ag in a 
o ‘z  m ohiy atig a  ega  b o ‘ladi.  K ish ilam in g   b ilim i  va  m ad an i- 
yatini  oshirishga yo ‘naltirilgan ta ’lim -tarbiyaga h am   m a ’rifat 
deb  qaraladi.  M a ’rifatni hayotga singdirish bilim  va m a d an i­
y atn in g  q o ‘shm a  m azm u n i  b o ‘lib,  m a o rif esa a n a  shu  m az- 
m u n n i  yoyish  q u ro li,  vositasidir.
M a ’nav iy at  va  m a ’rifat  tu sh u n c h a la rig a   b o g ‘liq   a ta m a - 
la rd a n   b o ‘lgan  «m adaniyat»  so ‘zi  a ra b c h a   m a d in a   (sh a-
Islom   K arim ov
« M a ’rifa t»  
v a  « m a d a n iy a t»  
tu s h u n c h a la r i
M a ’naviyat  tu sh u n ch asi  m a ’r i­
fat  tu sh u n c h a sin i  h am   o ‘z  ichiga 
olishini  ta ’kidlam oq  lozim .  « M a’ri­
fat»  (k o ‘pligi  «m aorif»)  so ‘zi  h am
и

---

h a r,  keng)  s o ‘z id an   kelib  c h iq q a n .  A ra b la r  k ish ila r  hay ot 
ta rz in i  ikki  tu rg a   b o ‘lib,  b irin i  badaviy  yoki  sah ro y i  tu r ­
m u sh ,  ik k in c h isin i  m ad an iy   tu rm u sh   d eb  a tag a n la r.  B a- 
daviylik  k o ‘c h m a n c h i  h o ld a   d a s h t-u   sa h ro la rd a   yash o vch i 
xalqlarga,  m adaniylik  esa  sh ah ard a  o ‘tro q   yashab,  shaharga 
xos  tu rm u sh   ta rz in i  k ech iru v ch i  x alqlarga  n isb atan   ish la- 
tilg a n .  M a d a n iy a t  tu s h u n c h a s i  in s o n iy a t  b u tu n   ta rix iy  
ta ra q q iy o ti ja ra y o n id a   y a ra tg an   m o d d iy   va  m a ’naviy  boy- 
lik lar  yig‘in d isin i  aks  e ttira d i.  T o r  m a ’n o d a   esa  ja m iy a t 
m a ’naviy  h a y o tin i  k o ‘rsatish   u c h u n   q o ‘llan ilad i.
M adaniyat  atam asi  ilm -fanda jam iyat  q o lg a   kiritgan  ish- 
lab  chiqarish,  ijtim oiy  va  m a ’naviy  yutuqlar  m ajm uyini,  bi- 
ro r  ijtim oiy  guruh  yoki  xalq  m a ’lum   davrda  erishgan  sh u n ­
day yutuqlar darajasini,  ©‘qimishlilik, ta ’lim -tarbiya ko‘rganlik, 
ziyolilik  va  m a ’rifatlilik  ham da  turm ushning  m a ’rifatli  kishi 
ehtiyojlariga  m os  keladigan  sharoitlari  m ajm uini  bildiradi.
Shu  sababli,  h ar  qaysi  millat  nafaqat  yer  osti  va  y er  usti 
tabiiy boyliklari  bilan,  harbiy qudrati va  ishlab chiqarish salo- 
hiyati bilan,  balki, birinchi  navbatda,  o ‘zining yuksak m adani­
yati va m a’naviyati bilan kuchlidir.  Shu bois m am lakatimizning 
istiqlol  y o ‘lidagi  b irin ch i  q a d am larid an o q   buyuk  m a ’n a - 
viyatim izni  tiklash  va  yanada  yuksaltirish,  milliy  ta ’lim -tar­
biya  tizim ini  takom illashtirish,  uning  milliy  zam inini  m us­
tahkam lash,  zam on  talablari  bilan  uyg‘unlashtirish  asosida 
ja h o n   andozalari  va  k o ‘nikm alari  darajasiga  k o ‘tarish  m asa­
lasiga  katta  aham iyat  berib  kelinm oqda.
.  . 
.  . 
« M a ’n a v iy a t  aso slari»   k u rsin i
UrmetodlariniS 
o ‘rg an ish d a  u n in g   quyidagi  m e to d - 
la r  a so sid a   ish  k o ‘rish ig a  e ’tib o r 
q aratiladi:  dialektik  m e to d ,  qiyoslash  va  taq qo slash   (k u za- 
tish,  tarixiy yondashish,  m an tiq )  m eto d lari,  em p irik -so tsio - 
logik  m e to d ,  u m u m m a n tiq iy   m eto d   (sin tez,  abstraktlash, 
um u m iy lik ),  nazariy   m eto d   (ab strak tlik d an  konk retlik k a), 
axloqiy  m eto d   (ayrim   g u ru h   yoki  shaxs  xulqini  ku zatish ), 
izohlash  m eto d i,  diagnostika  m eto d i,  axbo ro tlash  m eto d i 
(fan  y u tu q larid an   foydalanish).
U m u m a n ,  m av zu n i  o ‘rg an ish d a  m illiy  m a ’naviy  m e ­
rosimiz,  mustaqil 0 ‘zbekistonning dem okratik,  huquqiy davlat
12

---

va fuqarolik jam iyati qurish yo ‘lida  m a’naviyat sohasida qabul 
qilgan  qonunlari,  Prezident  farm onlari,  m a ’naviyatning h am ­
ma  faoliyat  jabhalari:  ilm,  fan  va  am aliyot  sohalari  um um iy 
m etodologik  asos  b o ‘lib  xizm at  qiladi.
,  
. 
,  , 
x 
J a m iy a t  m a ’n a v iy a ti  s h a x s la r
J a m iy a t  x ^ lq jm i  at) 
m a ’n a v iy a t i d a n   ta s h k i l  to p a d i.
Shaxs  m a ’naviyati  esa  ruh va aql bi­
lan  bog‘liqdir.  Bu  jih a td a n   qaraganda,  ja h o n   falsafasining 
tarkibiy  qismi  b o ‘lgan  Sharq  falsafasida  inson  vujudida  ikki 
qaram a-qarshi  asos  —  m odda  va  ruh  dialektik  bog‘liqlikda 
ekanligi  va  ular  inson  m ohiyatini  belgilashda  bosh  aham iyat 
kasb etishi  aytiladi.  Inson o ‘z aql-zakovati bilan shu  ikki asosni 
boshqarib,  nazorat  qilib  turadi.
B irinchi  asos — inson  tanasi, jism ining  ehtiyojidir.  T an a 
m oddiy  b o ‘lganligi  tufayli  uning  ehtiyojlari  h am   m oddiydir. 
In so n   m oddiy  dunyoda  yashar ek an ,  tabiatn in g  boshqa jo n - 
li  m avjudotlaridan  m eh n at  qilish  jaray o n id a  o ‘z  aql-idroki, 
m aqsadini  am alga  oshirishi  bilan  farqlanadi.  Y aqin  yillar- 
gacha  m oddiylik  falsafasi  aql-zakovatim izni,  iste’dodim izni, 
salohiyatim izni  tan im iz  ehtiyojlari,  nafsim iz  y o ‘liga  xizm at 
qildirganligi  sir  em as.  In so n   shu  bugunga  q ad ar  yaratgan 
jam i  m oddiy  va  m a ’naviy  boyliklarning  negizi  aynan  shu 
ikki  asosga  —  m od d a  va  ruhga  tayangan  ehtiyojlardir.
In s o n   v u ju d id a g i  bu   a s o s la r  ta rb iy a   va  p arv a rish g a  
m u h to j.  U la rn in g   in so n   vujudidagi  m u v o z an a ti  ta rb iy a   va 
p a rv arish   o rq a li  s a q la n a d i,  m u ta n o sib lig i  t a ’m in la n a d i. 
ly m o n n in g   y etilish i  in so n n in g   m a ’na v iy -ru h iy   yuksalishi, 
o ‘z lig in i  a n g la b   y e tis h i,  k o m il  sh ax s  d a ra jasig a   k o ‘ta - 
rilishiga  sabab  b o ‘ladi.
M u staq illik   tufayli  erish ilg an   eng  k a tta   va  en g   m u h im  
y u tu q la rim iz d a n   b iri  fan   b ilan   d in n i,  ilm iy  d u n y o q arash  
b ila n   d in iy   d u n y o q a r a s h n i  b ir - b ir ig a   q a r a m a - q a r s h i 
tu s h u n c h a la r sifatid a  b a h o lash d a n   xalos b o ‘lganligim izdir. 
B u n d a  u m u m ja h o n ,  ju m la d a n ,  S h a rq   fa lsafasin in g   tu b  
m o h iy ati  ilm -fa n   erish g an   y u tu q la r  b ilan   d in iy   tu s h u n - 
c h a la rn i  u y g ‘u n la s h tiris h ,  u la rn in g   b o g ‘liq lig in i  o c h ib  
b erishga  q a ra tila d i.  Islo m   falsafasida  in so n g a  jism o n iy   va 
ru h iy   b o rliq   d eb  q a ra lib ,  u n in g   o ‘tk in c h i  va  m an g u   h ay -
13

---

oti  m avjudligi  ta ’kidlanadi.  Insonning inson sifatida  m avjud- 
ligini  ta ’m inlovchi  uning  tanasi  em as,  balki  ruhidir.  0 ‘lim  
tan an i  yashashdan  to ‘xtatadi,  uni jasadga  aylantiradi,  shax- 
siyatidan  ajratadi.  Inson tanasi foniy,  o ‘tkin ch i,  o ‘zgaruvchi, 
ruh  esa  boqiy,  o ‘zgarm asdir.
M a ’nav iyati  q a sh sh o q   b o ‘lgan  o d a m d a n   b iro r  n a rsa  
k u tish   aslo  m u m k in   em as.  C h u n k i  u  yaxshilik  va  ezgulik 
h aq id a  u m u m a n   o ‘ylam aydi.  A trofiga  va  h a tto   o ta -o n a s i, 
q a rin d o s h -u ru g ‘lari  taq d irig a   h am   b efarq ,  loqayd  m u n o - 
sab atd a  b o ‘ladi.  B unga ju d a   k o ‘plab  m isol  keltirish   m u m ­
k in .  Y u k sak   m a ’n a v iy a tli  x alq ,  in s o n   b u g u n g i  k u n   va 
kelajak  h a q id a   fikr  y u ritad i,  qay g ‘urad i.  Z o ta n ,  m u staq il 
yosh  m a m la k atim izn in g   kelajagi  u c h u n   m a ’naviyati  y u k ­
sak,  b a rk am o l  in so n la r  zaru r.
R u h n in g   p o k lan ish i  q u rilay o tg an   h u q u q iy   d e m o k ra tik  
davlatim izning ajralm as  m a ’naviy-axloqiy tam oyili  hisobla- 
nad i.  H u d d i  shu  g ‘oya  islom   d in i  va  ta s a w u f  ilm id a  ham  
ilgari  surilgan.
M a ’naviyat  milliy  xususiyatga  ega  ekanini  hech  qachon 
unutm aslik  kerak.  U  milliy  urf-odatlar,  tarbiya  a n ’analari, 
axloq-odob  norm alari,  qadriyatlar,  din,  e ’tiqod,  m adaniy- 
m a’rifiy,  ijtimoiy,  didaktik,  falsafiy-pedagogik qarashlar,  ruhiy- 
psixologik  jarayonlar  va  shu  kabilar  m ajm uasidan  iboratdir.