0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

M a ’ r ifa t 
t u s h u n c h a s i  
b i ­
lish,  bilim ,  m a ’lu m o t,  ta n is h ,  ta - 
n i s h i s h   m a ’ n o l a r i n i   b i l d i r a d i .  
U m u m a n ,  u n in g   lug‘aviy  m a ’nosi 
bilimdir.  A ta m a   sifatida  esa  u  tabi-
154

---

M a ’rifat  a ta m a   sifatida  tabiat,  jam iyat  va  inson  m o h i­
yati  haqidagi  tu rli-tu m a n   bilimlar,  m a ’lu m o tla r  m a jm u a ­
sini  anglatadi.  Y u n o n -rim   falsafasida  m a ’rifat  so‘zi  tafakkur 
va  so f bilim  deya  ifodalangan.  Aristotel  bilim ni  insonning 
eng  shirin  va  yaxshi  faoliyati  deb  t a ’riflagan.  Platonning: 
« M u k a m m a l  b ilim n in g ,  y a ’ni  m e n   egallag an   b ilim n in g  
b ird a n -b ir  turi  m e n   o ‘zim   bilm agan  narsalarni  bilishim - 
dir»,  — degan  falsafiy  iborasi zam irida  o ‘rganishning,  bilim- 
larning  cheksizligini  anglatuvchi  haqiqat  yotadi.
Bu  m u h im   va  ju d a   k a tta   m a v zu n i  o ‘rgan ishd a  o ‘rta 
asrlardagi  islom   ilm -fa n id a   m a ’rifat  tu s h u n c h a s i  ilohiyot 
bilan  bo g‘lanib,  katta  bilim d onlik ni,  o ‘qim ishlilikni  bildir- 
ganligini  e ’tir o f   e tm o q   lozim .  K ishilarni  m a ’rifatli  qilish 
va  ularni  m a ’naviy  b a rk a m o l  etib  tarbiyalash da  ilohiyot- 
ning  t a ’siri  beqiyos  b o ‘lgan.  Buyuk  a jd o d la rim iz d an   Im o m  
Buxoriy,  H a k im   T erm iziy ,  A h m a d   Yassaviy,  B ah o u d d in  
N a q s h b a n d ,  M o tu rid iy   kabi  a llo m a la r  o ‘zlarin in g  b e q i­
yos  bilim lari  b ilan   u m u m in s o n iy   m a d a n iy a tn in g   rivoj la- 
nishiga  u lk a n   hissa  q o ‘shib  ketganlar.  H a k im   T erm iziy  
« K ito b   b a y o n - a l- ilm »   n o m li  riso la sid a   m a ’rifa tn i  n u r, 
y o ru g iik k a   qiyoslagan.  Arab,  xususan,  M arkaziy  Osiyodagi 
ilo h iy o t  fa n id a ,  « m a ’rifat»,  «ilm»,  «am al»,  «odob»  t u ­
s h u n c h a la ri  o ‘zaro  b o g ‘liq  tu s h u n c h a la r   hisoblangan.
0 ‘rta  asr  m usulm on  olam i  olimlari  nuqtayi  nazarlariga 
k o ‘ra,  kishining  odobi,  xulqi  uning  m a ’rifati,  bilimdonligi 
bilan  cham b arch as  bogTiq  b o ‘lib,  inson  qanchalik  m a ’rifatli 
bo ‘lsa,  uning xulqi shunchalik yaxshi va m ukam m al  hisoblan­
gan.  M asalan,  Rohib  Isfahoniyning fikricha,  ilm,  amal,  adab 
yuksak  unvonga,  oliyjanob  nasabga  va  boylikka  tengdir.  Bu 
uchta  unsurga  Sharqda  h a m ,  G ‘arbda  katta e ’tibor bilan  qa- 
ralganligini  hisobga  olsak,  bilishning  salohiyati,  uning  m o - 
hiyatini  y anada  c h u qu rroq   his  qilish  m um kin.
M a ’r if a t  t u s h u n c h a s i   b ila n   b o g T i q   m a ’r i f a t c h i l i k  
G ‘a rb d a   X V III  a srd a   yaxlit  o q im   sifatid a  s h a k lla n g a n  
boTsa,  « m a ’rifat»  a tam asi  m a s h h u r  n e m is  faylasufi  I m ­
m a n u e l  K a n tn in g   « M a ’rifat  nim a?»  n o m li  m a q o la sid a n  
( 1 7 8 4 -y il)  s o ‘ng   il m - f a n d a   u z il-k e sil  q a r o r   to p g a n d ir. 
G ‘a rb n in g   tarixiy  va  falsafiy  fanida  « m a ’rifat»  d e g an d a
155

---

inson   a q l-id ro k i,  k u c h   va  bilim lari  ta n ta n a s ig a   cheksiz 
is h o n c h   anglashilgan.
latiladi.