0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

Hadisi sharifda:
 «Kimki dunyoni xohlasa,  ilm olsin,  kimki 
oxiratni  xohlasa,  ilm  olsin»,  — deyiladi.  Aslida,  hadislar  o ‘z 
m ohiyatiga  k o ‘ra  Q u r ’o n d a n   keyingi  ikkinchi  m u q a d d as 
m a n b a,  eng  m o ‘ta b a r  va  b eb ah o   h ik m a tla r  majmuasidir. 
Shuningdek,  hadislar  k o ‘p  hollarda  Q u r’o nn in g  turli  oyat- 
larini  tushuntirib,  ularni  t o ‘ldirib  h a m   beradi.
Hadislarda
  ilm  poklik,  halollik,  kishilarni  yaxshilik  sari 
bo sh lo v ch i,  q o r o n g ‘ilikda  y o ‘l  k o ‘rsa tu v ch i  m a s h ’al  ta - 
riqasida  ta lq in   qilinadi.  Ilm   —  bu  h ik m a t,  poklik  ram zi, 
ilmsizlik  johillikdir.  Ilm ,  avvalo,  e ’tiq o d d ir.  ly m o n   bilan 
ilm  egizak.  H a r   q a n d a y   ilmli  o d a m   o ‘z  b ilim ig a   a m al 
qilishi,  u n d a n   kelib  chiqib,  kishilarga  t o ‘g‘ri y o ‘l  k o ‘rsatishi 
m aslahat  beriladi.
D in n in g   asosini  iy m o n ,  e ’tiq o d   tashkil  etadi.  S h u n in g  
u c h u n   h ad islard a   d in n in g   ofati  u c h ta ,  d e b   k o ‘rsatiladi: 
1) b eam al  o h m ;  2)  zolim   hokim ;  3)  bilm asdan   fatvo  aytuv- 
chi  ulam o.  Ilm  oliyjanob  va  savob  ish.  H a tto k i,  ilm  olish 
ibodat,  taqvo dan  afzal.  C h u n k i  ilm  d in n in g   asosini,  us-
158

---

tu n in i  tashkil  etadi.  Ilm  h ik m a t,  ilm   fazilat,  ilm  d in n in g  
riv o jin i,  u n in g   t a r q a lis h in i  t a ’m in la y d i.  I lm n i  o ‘q ish , 
ta k ro rla sh ,  yozish  b ilan   m u s ta h k a m la s h ,  c h u q u rla sh tirish  
lozim.  Ilm   y angilanib  tu rm a s a ,  foydasiz.  Ilm n i  yangilash 
uni  q u ru q  yodlash,  tak ro rlash   bilan  em as,  sado qat,  e ’tiqod 
bilan  b o i a d i .   Ilm ,  h ik m a t  kishini  turli  п о р о к   ishlardan 
a srayd i,  h a tto k i,  «bir  soat  ilm   o ‘rg a n ish   k ech asi  bilan 
n a m o z   o ‘qib  c h iq q a n d a n   afzaldir.  Bir  ku n  ilm  o ‘rganish 
uch  bir  oy   r o ‘za  tu tg a n d a n   yaxshiroqdir»,  deyiladi.
Ilm  kishilarga  n a f   keltirishi  lozim .  O lim la r  bu  y o i d a  
r a h n a m o   b o i i s h i   k e ra k .  « Ilm   ikki  x ild ir,  biri  q a lb d a  
b o i a d i   —  uni  ilmi  n o f e ’  (foydali)  deyiladi,  ikkinchisi  til- 
da  b o i a d i   —  u  A lloh  ta o lo n in g   o d a m   bolasiga  yuborgan 
h u jja tid ir » .  Ilm   fo y d a li  b o i i s h i   u c h u n   u  o d a m l a r g a  
o ‘rgatilishi  kerak.  Ilm li  inson   sadoqatli  b o i i s h i ,   kishilar­
ga  yaxshilikni  o ‘rgatishi  kerak.  Ilm   bilimli,  sad oqatli  in ­
son  u c h u n   fazilat  b o i s a ,   bu  holatni  u  boshqalarga  singdiri- 
s h i  z a r u r .   H a d i s l a r d a   i l m l i   k i s h i   m e v a l i   d a r a x t g a  
o ‘xshatiladi.  Ilm  —  bu   m a ’rifat,  fazilat.  llm siz  m a m lak atd a 
fitn alar  k u ch ay ad i,  qotillik  avj  oladi.
U m u m a n ,  islom da  ilm -fanni  egallash,  m a ’rifatli  b o i i s h  
ju d a   savobli  ish  ek an i  q a y ta -q a y ta   t a ’kidlanadi.  Beshik- 
d a n   to   q a b rg a ch a   ilm  izlash  lozimligi  qayd  qilinishining 
o ‘zi  k a t t a   ta r b iy a v iy   a h a m i y a t g a   e g a d ir .  H a d i s l a r d a  
«sadaqaning afzali  m o ‘m in  kishi  ilm  o ‘rganib,  s o ‘ng boshqa 
m o ‘m inlarga  h a m   o ‘rgatishidir»  deyiladi.
-  In s o n   kibrga-  berilib  k e tm a sa , 
m о^гпа °i 
аГ 
o ‘zini  h a m m a d a n   o rtiq   q o ‘ym asa, 
A llo h n in g   xalifasi  s ifa tid a   b ilim  
egasi  b o ‘lib,  y o ru g ‘  d u n y o n in g   b a rc h a   bilim lariga  u ning  
id ro k i  y e tad i.  D in   —  ru h iy a tim iz   ta rb iy a c h is i,  ilm  — 
d u n y o n i  va  ox iratni  bilish  quroli,  inson  ikkalasini  h a m  
e g allam o g ‘i  kerak.
M u h a m m a d   X o ra zm iy ,  A h m a d   F a rg ‘o n iy ,  A bu  N a s r 
F o ro b iy ,  B eru niy,  Ib n   S in o ,  Im o m   a l-B u x o riy ,  Im o m  
a t - T e r m i z i y ,   A b u   Y a z id   T a y f u r   a l - B i s t o m i y ,   I m o m  
G ‘azzoliy,  M a h m u d   K o sh g ‘ariy,  Y u s u f  Xos  H ojib,  A h ­
m a d   Y a s s a v iy ,  Y u s u f   H a m a d o n i y ,   X o ja   A b d u l x o l i q
159

---

G ‘ijduvoniy,  B a h o u d d in   N a q s h b a n d ,  M irz o   U lu g ‘bek, 
Ali  Q u s h c h i,  B o b u r  M irz o ,  A lish er  N a v o iy ,  B ehbudiy, 
M u n a v v a r  Q o ri  kabi  u lu g 6  z o tla r  h a y o t  ta rz i,  ilm  u c h u n  
f id o y ilig i,  e ’t i q o d i n i n g   p o k lig i  b ila n   b a r c h a g a   ib r a t 
b o ‘lganligini  bilib  olish  m u m k in .  D e m a k ,  d iniy  va  d u n y o - 
viy  m a ’rifatni  ja m   q ilgan,  a n a   s h u   b a r   ikki  ilm n i  egalla- 
g a n   k ish in in g   ikki  d u n y o s i  o b o d d ir.
Islom ni  faqat  aqida  deb  qaram aslik  kerak,  balki  u,  av- 
valo,  m a ’rifat,  ilmdir.  Islom tarixi  s h u n d an   dalolat  beradiki, 
M u h a m m a d   Payg‘a m b arim izgach a  b o ‘lgan  davr  arablarda 
«johiliya»  davri  deb  atalgan.  Forob iy ning   t a ’kidlashicha, 
«johiliya»  n o d onlik  davri  b o ‘lib,  islom  a n a   shu  n o d onlik 
davri  o ‘rniga  keng  m a ’n o d a   m a ’rifat,  m adaniy at  vujudga 
keltirdi,  ilm -fan,  falsafa  va  s a n ’atni  rivojlantirdi,  o ‘ziga  xos 
m a ’naviyat  va  m a ’rifatni  yaratdi.
M ustaqillik  tufayli  farzandlarim izni  dunyoviy  bilimlar 
bilan  bir qatorda,  Im o m   Buxoriy  to ‘plagan  hadislar,  N a q sh ­
b a n d   t a ’lim o ti,  T e rm iziy   o ‘gitlari,  Yassaviy  h ik m a tla ri, 
Im o m   G ‘azzoliyning  d in  va  d u n y o   haqidagi  qarashlari, 
Y u su f  H a m a d o n iy n in g   tasavvufi,  I m o m   M o tu rid iy n in g  
h id o y a t  k a lo m i,  G ‘ijd u v o n iy n in g   t a ’lim - ta r b iy a g a   o id  
o ‘gitlari  asosida  tarbiya  qilish  im koniga  ega  b o ‘ldik.
B ilim do nlik   —  m a ’naviy  b a rk a m o llik k a   e rish ish n in g  
m u h im   s h a rtla rid a n   biri.  Bilim  —  k ishilarning  ta b ia t  va 
jam iy at  hodisalari  h a q id a   hosil  qilgan  t o ‘g ‘ri  m a ’lum otlari, 
k o ‘n ik m a   —  i n s o n n i n g   ilg arigi  ta jr ib a la r i,  m a la k a   — 
m uayy an  ish  yoki  h a ra k a tn i  a m alga  o shirish  qobiliyati  va 
boshqarish ja ra y o n larin in g  zam onaviylashuvidir.  B ularning 
h a m m a s i  a m a liy   fa o liyatg a  m o s  m u ta x a ss is la r  y etish ib  
chiqishiga  xizm at  qiladi.
«Ilm  —  dunyoning  izzati,  —  degan  edi  Abdulla  Avloniy. 
—  Ilm  inson  uch u n   g ‘oyat  oliy  va  m uqadd as  bir  fazilatdir. 
Zeroki,  ilm  bizga  o ‘z  ahvolimizni,  harakatim izni  oyna  kabi 
k o ‘rsatur.  Z ehnim izni,  fikrimizni  qilich  kabi  o ‘tkir  qilur».
Bir  k u ni  ilm  o lish n in g   fazilatlari  va  davlat  h aqidagi 
suhbat  c h o g ‘ida  yahudiylar  H azrat  Aliga  bitta  savol  bilan 
m urojaat  qiladilar.  U  m a ’naviy-axloqiy,  falsafiy-ijtimoiy, 
m a d a n iy -m a ’rifiy  jih a td a n   puxta  javob  beradi:  Javoblar:
160

---

1.  Ilm   afzaldir,  c h u n k i  ilm  in son ni  y o ru g ‘likka  olib 
chiqadi,  davlat —  esa  zulmatga.
2.  Ilm   afzaldir,  ch un ki  ilmli  kishining  d o ‘sti  k o ‘payadi, 
davlatli  kishining  esa  d u s h m a n i  k o ‘p  b o ‘ladi.
3.  Ilm   afzaldir,  ch un ki  ilmni  q a n c h a   ishlatsa,  k o ‘paya- 
veradi,  davlatni  ishlatsa  kam ayadi  va  y o ‘qoladi.
4.  Ilm  afzaldir,  c h u n k i  ilm ni  h e c h   kim   o ‘g ‘irlay  ol- 
m aydi,  d avlatni  esa  o ‘g‘irlaydi.
5.  Ilm   k o ‘paygan  sari  kishining  qalbi  n urlanib, jilolanib 
b oradi.  D avlat  k o ‘paysa,  kishining  qalbi  qorayib,  tu m a n -  
lashadi.
6.  Ilm   k o ‘p a y sa ,  k o ‘ngil  h a m is h a   x o tir ja m ,  d av lat 
k o ‘paysa,  t u n - u   k u n   behalovat  b o ‘lur.
7.  Ilm   q a d im d a n   m eros,  ja n o b   payg‘a m b a rim iz   sallal- 
loh u  alayhi  va  sa lla m d a n   meros.
8.  Ilm   k o ‘p aysa  u  d u n y o d a   ja v o b   b e rilm a s ,  d avlat 
k o ‘paysa,  hisob  berilur.
9.  D avlat  k o ‘payib  ketsa,  F ir ’av n d ek   xudolik ni  d a ’vo 
qilur,  ilm  k o ‘paysa,  yolg‘iz A lloh  ta o lo d a n   q o ‘rqur.  H a m - 
m a   A lloh  ta o lo n i  ilmiga  qarab   taniydi.
10.  Ilm   riyozatga,  halollikka,  davlat  esa  zalolat,  h a- 
ro m lik ka  olib  boradi.
D em ak,  ilm hayot va tu rm u sh d a  orttirilgan tajribalaming 
am aliy  va  u m u m iy   —  nazariy  natijasidir.  Inson  ilm   tufayli 
h a r  q an d ay   qiyinchilikdan  oson  chiqib  ketishi  m um k in .
Zukkolik,  topqirlik,  aql-zakovat,  hoziijavoblik,  donolik 
va  donishm andlik,  chechanlik  kabi  fazilatlar  ilm -idrokning 
kuchliligi  bilan  bevosita  b og‘liq.  H a,  aql  chirog‘i  ilmdir.
Q u r ’o n i  karim   va  hadisi  shariflarda  bilim  egallash  — 
jamiyatga va o ‘ziga foyda keltiruvchi  shaxs b o ‘lib yetishishda 
m u h im   om il,  d eb  qayd  qilingan.  Tolibi  ilm  b o ‘lish  farzdir. 
Bilimsizlik  kishilarni  n odonlikka  olib  keladi.  Bilimsiz ja m i- 
yatda  esa ja h o la t,  razolat  h u k m ro n lik   qiladi.  Islom   dinida: 
«Bilimning ofati  unutishdir.  U ni  noahil  kishiga  gapirish esa 
uni  zoye  qilishdir»,  «ilm-u  h u narn i  C hin  (Xitoy)da  b o ‘Isa 
h a m  borib o ‘rganinglar»,  — deb  d a ’vat etiladi.  Shunga k o ‘ra, 
«ohm  b o ‘l,  yo  b o ‘lmasa  bilimga  va  ilm  ahliga  muhabbatli 
b o ‘l.  Beshinchisi  b o i m a ,   halok  b o ‘lasan»,  deyilgan.
11  —  M a ’n a v iy a t  a s o s la ri
161

---

M u h a m m a d   alayhissalom   aytadilar:  «Ilm   —  ib o d a td a n  
afzal»,  «Ibodat  fazilatidan  k o ‘ra  ilm  fazilati  m eng a  se- 
vim liroqdir».
Im o m   G ‘azz o liy   ( X I —X II  asrlar)  a q ln i  (va  fik rni) 
asrash  borasida  ilm  va  ilm  o lishn in g  a h a m iy a ti  katta  deb, 
a qlning   4  m a ’n o d a   kelishini  bayon  etgan:
a)  aql  in so n n i  h a y v o n lard an   ajratgan  nafs  b o i i b ,   in ­
son  aqli  bilan  nazariy  m a ’lu m o tla r  va  fikriy  ja ra y o n la rn i 
o ‘rganish  qobiliyatiga  ega  b o ‘ladi;
b)  aql,  aqlini  ta n ig a n   b o lan in g  z o tid a   vujudga  kelgan 
«imkonsiz  —  zaruriy  —  m um k in »  haqidagi  m a ’lumotlardir. 
Bir  ikkidan  kichikdir,  bir  narsa  ayni  p a y td a   ikki  jo y d a  
b o ‘lm aydi,  kabi;
d)  tajriba  bilan  q o ‘lga  kiritilgan  m a ’lu m otlarg a  h a m  
aql  deyiladi;
e)  in so n n in g   o ld in n i  k o ‘rib,  shu ng a  k o ‘ra  sabot  bilan 
c h o r a - ta d b ir   k o ‘ra  olishiga  h a m   aql  deyiladi.
D e m a k ,  aql  va  ilm   b ir-b irig a  
B!*i“ !a!’IV?g 
b o g ‘liqdir.  Biri  b o ‘lm a sd an   ikkin-
0  mis  1 
chisi  b o ‘lmaydi.  Aql  b ir daraxt,  ilm
u n i n g   m e v a s id ir .  A ql  b i l i m   m e v a s in i  b e r i s h i   u c h u n  
ishonchli  b ir  s h a ro itd a   h u r   va  erkin  b o i i s h i ,   ta n q id   va 
tortishish   haqiga  ega  b o ‘lishi  lozim.
A rastudan  keyin ja h o n   ilmida  «Ikkinchi  ustoz»  («M ual- 
lim i  so niy» )  d e b   ta n   o lin g a n   y u r td o s h im iz   A b u   N a s r  
Forob iy   (8 7 3 —950)  o ‘z  davri  ja h o n   ilm ining  yutuqlariga 
tayanib,  b irin ch i  eng  m u k a m m a l  ilm lar  tasnifini  yaratdi 
va  bu  h a q da  q a to r  asarlar  yozdi.  F o ro b iy   ilm larni  inson 
o ‘zlashtirishi  n u qtayi  n a z a rid a n   3  darajaga  taqsim laydi:
1.  D a stla b k i  b ilim la r  m a jm u i  b o ‘lib,  h a r   b ir  in so n  
u c h u n   o ‘z  h a y o tin i  ta rtib g a   s o lis h d a   b ir in c h i  d a ra ja li 
a h a m i y a tg a   e g a   b o ‘lg an  o ‘q ish   va  y o z is h ,  h is o b la s h , 
lug‘atsh u n o slik   va  g ra m m a tik a ,  o ld i-so td i  ilmi,  tarix  kabi 
eng  m u h im   b ilim larni  o ‘z  ichiga  oladi.
2.  Shariat  ilmi  ( Q u r ’on  va  u n in g   tafsiri,  hadis  ilmi, 
fiqh,  y a ’ni  h uq u q sh u n o slik ).
3.  Eng  yuqori  b o sqich da  falsafiy  bilim lar  m ajm ui  tura- 
di.  Beruniy  (973— 1048)  fikricha,  ilm -fan,  shu  ju m la d a n ,
162

---

u ning   tarixi,  in so n   u c h u n   borliq  h a q id a   an iq   va  t o ‘g ‘ri 
m a ’lu m o t  berishi  bilan  birga,  uning  m a ’naviy  qadriyatlari, 
m a ’naviy  dunyosi  shakllanishiga,  axloqiy  barkam ollikka, 
x u su sa n ,  y axsh ilik  va  y o m o n lik n i  a jratishg a  q a ra tilg a n  
m u h im   vosita  va  m a ’naviy  m e ’yor  deb  t a ’riflanishi  kerak.
Ib n   Sino  (980— 1037)  —  falsafiy  ilm larn i,  a w a l o ,   2 
ga:  nazariy  va  am aliy  ilm larga  b o ‘ladi.  N a z a riy   b ilim lar 
h a q iq a tn i  bilishga,  am aliy  b ilim lar  esa  yaxshi  ishlarni  b a- 
jarishg a  qaratilgan.
Falsafaning   nazariy  qism i  3  ga  b o ‘linadi:  quyi  d a ra - 
ja d a g i  ilm   —  ta b ia ts h u n o s lik ;  o ‘rta   d a ra ja d a g i  ilm   — 
m a te m atik a;  oliy  darajadagi  ilm  —  metafizika.
F alsafaning  am aliy  qismi  h a m   3  ga  b o i i n a d i :   shaxs 
haqidagi  ilm;  insonning  o ‘zaro  m unosabatlari  haqidagi  ilm; 
davlatni,  m a m la k a tn i  boshq arish   ilmi.
Shuningdek,  Ibn  Sinoning  «Aqliy  bilimlar tasnifi»  asari- 
da  bulardan  tashqari  o ‘sha  davrda  mavjud  ilmi  nu ju m   — 
munajjimlik,  ilmi  falakiyot  —  astronomiya,  handasa  —  geo- 
metriya,  tib  —  tibbiyot  kabi  29  ilm  ta rm o g ‘i  tilga  olinadi. 
M antiq  ilmi  xatoliklardan  saqlanish  quroli,  deb  t a ’riflanadi.
Bilim  olish da  m a ’lu m o t  m u h im   a h am iy at  kasb  etadi.