0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

I I   bob.
  M A ’NAVIYATNING  TAB I AT  BILAN
 
A L O Q A SI  VA  JAM IYAT  IJT IM O IY -
 
M A ’R IFIY  H AYOTIDAGI  ROLI
9 - § .  T A B IA T N I  A S R A S H   -   IN S O N  
M A ’N A V IY A T IN IN G   M U H I M   B E L G IS I
I n s o n   t a b i a t  
I n s o n i y a t   t a b i a t n i n g   ( m a v -
m u lk i 
ju d o tn in g ,  b o rliq n in g ),  in so n   esa
a tro f-m u h itn in g   ajralmas  qismidir. 
Insonni  qurshab turgan  tabiat,  uning paydo b o ‘lishi va  rivoj- 
lanishi  qonuniyatlarin i  falsafiy  nuqtayi  n a za rd a n   fahm lash, 
ilmiy bilish  amaliyotda  katta  aham iyat  kasb  etadi.  A.  Navoiy 
a y tg an id ek   « In so n   aql  c h iro g ‘i,  qolav ersa  b u tu n   k o in o t 
k o ‘z ining   nuridir».  T a b ia t  b e n ih o y a t  x ilm a-xil  shakl  va 
k o ‘rinishlarda  b o ‘lib,  insonni  qurshab turgan  m o dd iy  olam , 
b u tu n   b orliqn i  q a m ra b   oladi.  U  keng  m a ’n o d a   olganda 
m ateriya,  koinot  tu sh u n ch a la rin i  h a m   ifodalaydi.
In so n   h a r  d o im   ta b ia t  b a g ‘rida  yash ag an  va  b u n d a n  
keyin  h a m   yashaydi.  Inson  h e c h   q a c h o n   ta b ia td a n   ta sh q a - 
rida,  u  b ila n   a lo q a   va  m u n o s a b a td a   b o T m a s d a n   tu rib  
yashay  o lm aydi.  T a b ia t  biz  u c h u n   m o d d iy   n e ’m a tla rn in g  
birinchi  m a n b ay i  sifatida  h a m ,  sog‘liq,  shodlik,  hayotiy 
qiziqish larn in g  va  h a r   b ir  kishidagi  m a ’naviy  boyliklar- 
n in g   b itm a s - t u g a n m a s   m a n b a y i  sifa tid a   h a m   o ‘z in in g  
g ‘oyat  z o ‘r   a h am iy atin i  h e ch   q a c h o n   y o ‘q o tm ay di.
T abiatning  eng  m u h im   tarkibiy  qism laridan  biri  b o ‘lgan 
Yer insonning  oziq-ovqat  m anbayi,  un in g dastlabki  m e h n a t 
vositalarining  xazinasidir.  Y er  in s o n n i  b oq ad i.  Ingliz  oli- 
mi  V ilyam   Petti  ay tganidek,  m e h n a t  boylikning  «otasi» 
b o ‘lsa,  yer u ning   «onasi»dir.  O d a m la r bir  n e ch a  m ing yillar 
d a vo m id a  u ning   issiq  bag‘rida  voyaga  yetdi.  D e m a k ,  tabiat 
inso n  u c h u n   eng  e ’zozli  va  qad rli  m askan dir.
Tabiat  —  tabiiy  resurslar  manbayidir.  Tabiiy  resurslar, 
y a ’ni  yonilg‘i,  nafas  olinadigan  havo,  ichiladigan  suv,  h ar 
xil  xomashyolar  b o ‘lm asa  inson,  jam iyat  yashay  olmaydi, 
sanoat,  qishloq xo‘jaligi va madaniyatni yuksaltirib b o ‘lmaydi.
138

---

S h a rq   falsafasi  va  islo m   t a ’lim o ti d a   A llo h   h a m m a  
na rsan in g   ibtidosi,  m a te riy a n i  h a m ,  ta b ia tn i  h a m   Tangri 
t a o l o   —  X u d o   y a r a t g a n ,   d e y i l a d i .   M a s a l a n ,   M i r z o  
U l u g ‘b e k n i n g   « T o ‘rt  u lu s   ta rix i»   a s a r i d a   k e l t i r i l g a n  
m a ’lu m o tla rg a   k o ‘ra,  T ang ri  ta o lo   o d a m n i  suv  b ilan   tu p - 
ro q d a n   y aratgan .  « O d a m   alay h issalo m n in g   y aratilishini 
m u h a r r a m   u l- e h r o m   o s h u ro   oyi  o ‘n in c h i  k u n i, ju m a   kuni 
soat  11  da;  birin ch i  to l e ’  b o ‘yicha  Jad i  va  Z u h a l  daraja- 
sida,  M u sh ta riy   X u td a ,  M irrix  H a m a ld a ,  Q a m a r   S a ra to n - 
da,  S h am s  A sad da,  A to ru d   S u m b u la d a ,  Z u h r o   M e z o n d a  
paytid a  b u g ‘d o y ra n g   kishi  c h e h ra s id a   b a la n d   q o m a tli  va 
jin g a la k   s o c h li  qilib   y a ra td i.  Y a r a tg a n   T a n g r i  h a z r a ti 
O d a m g a   b e h is h td a n   jo y   berdi.  H avvoni  u  uyqusirab  tu r- 
g a n d a   u n in g   c h a p   b iq in id a n   yaratdi».
Ilm iy  falsafa  tabiiy fan  m a ’lu m otlariga  asoslanib,  o d a m  
ta b ia tn in g   a jra lm a s   q ism i,  u n in g   oliy  m a h s u lid ir ,  deb 
hisoblaydi.  T a b ia tn in g   mavjudligi  in so nga,  u n in g   ongi  va 
sezgisiga  b o g ‘liq  em as,  deb  u qtiradi.  B u n d a n   m illion   yil­
lar m u q a d d a m  Y er shunday b o ‘lganki,  u n d a   o ‘zining  sezgi- 
lari  va  ongiga  ega  b o ‘lgan  inso n  u  y o q d a   tu rs in ,  b o sh q a  
h a r   q a n d a y   m a v ju d o tn in g   h a m   yashashi  u c h u n   h e c h   bir 
im k o n iy a t  b o ‘lm ag an.  Y er,  Q u y o sh   sistem asi,  u m u m a n  
ta b ia t  h a r   q a n d a y   o n g d a n   ta s h q a r id a   va  u n g a   b o g ‘liq 
b o T m a g a n   h o l d a   m a v ju d d ir.  K ishi  o n g i  ta b i a t   t a r a q -  
qiyo tining   faqat  m uayy an  b osq ich id ag in a   u n in g   m ahsuli 
sifatida  vujudga  kelgan.
T a b i a t ,   b u t u n   m o d d i y   o l a m   d o i m i y   h a r a k a t d a ,  
t o ‘xtovsiz  o ‘zgarish  va  rivojlanishdadir.  T a b ia tn in g ,  m a - 
teriyaning  fazoda  cheksiz va vaqtda  abadiy b o ‘lgan  tinimsiz 
h arak ati  ja ra y o n id a   b a ’zi  b ir  n a rsala r  y em irilad i,  yangi- 
lari  p a y d o   boTadi.
T a b ia tn in g   m illion   yillar  ichidagi  tadrijiy  taraqq iy oti 
ja ra y o n id a   jo n siz   d u n y o   kelib  c h iq q a n .  J o n li  d u n y o n in g  
paydo  b o ‘lishi  ta b ia tn in g ,  m a te riy a n in g   cheksiz  k o in o t- 
dagi  ta ra q q iy o tid a n   kelib  chiqishi  m u m k in   b o ‘lgan  oqi- 
ba tlard an  biridir.  Jonli  m ateriya  keyinroq  yuz  bergan  hodi- 
salar,  u z o q   d av o m   etgan  taraqqiyot  samarasidir.  Jon li  ta b i­
at  h a m ,  jo n s iz   ta b ia t  h a m   d o im iy   h a ra k a td a d ir.  L ekin
139

---

h a ra k at  ularning  h a r  ikkalasida  h a m   biroz  b o s h q a c h a ro q  
sh aklda  am alga  oshadi.
In s o n   ta ra q q iy o tn in g   ilk  b o s q ic h la rid a ,  u  ta b ia td a n  
e n d ig in a   a jra lib   c h i q q a n   k e z la rd a   j u d a   n o c h o r   h a y o t 
k e c h irg a n ,  ta b ia t  k u c h larig a   q a ra m   b o ‘lgan,  ta b ia tn in g  
ta y y o r  m ah su lo tlarin i  iste’m ol  qilib  ku n  kechirgan.  K e- 
yinchalik  m e h n a t  tufayli  turli  ish  qurollari  yasash,  m o d ­
diy  va  m a ’naviy  boyliklarni  yaratish  asosida  kishilik ja m i- 
yati  pa y d o   b o i g a n   va  rivojlangan.
F orobiyning  fikricha,  «har  bir  inson  o ‘z  tabiati  bilan 
s h un day  tuzilganki,  u  yashash  va  oliy  darajadagi  yetuklik- 
ka  erishm oq  u c h u n   k o ‘p  narsalarga  m uhtoj  b o ‘ladi,  u  bir 
o ‘zi  bu n d a y   narsalarni  q o ‘lga  kirita  olm aydi,  ularga  ega 
b o ‘lishi  u c h u n   in sonlar  jam oasiga  ehtiyoj  tu g ‘iladi.  B u n ­
day  ja m o a   a ’zolarining  faoliyati  bir  b u tu n   holda  ularning 
h ar biriga yashash  va yetuklikka erishuv u c h u n   zarur b o ‘lgan 
narsalarni  yetkazib  beradi.  S h uning   u c h u n   inson  shaxslari 
k o ‘p a y a d i l a r   va  y e r n i n g   a h o l i   y a s h a y d i g a n   q is m ig a  
o ‘m a sh a d ila r,  natijada,  inson  ja m o a si  vujudga  keladi».
K ishilik  ja m iy a ti  m o d d iy   o la m n in g ,  ta b ia tn in g   k o ‘p 
m ing   yillik  tadrijiy  ta ra q q iy o tin in g   q o n u n iy   m ahsulidir. 
U  ta ra q q iy o tn in g   m a ’lum   b ir bo sq ich id a,  in so nlar ja m o a si 
kelib  c h iq q a n   davrda  yuzaga  keladi.  D e m a k ,  ja m iy a t  t a ­
rixi  va  un in g  taraqq iy oti  inson  m a ’lum   ja m o a g a   birlashib 
m e h n a t   q ilg a n ,  ish la b   c h iq a r is h   q u r o l l a r i n i   y a ra tg a n , 
m a ’lum   ijtim oiy-iqtisodiy  m u n o s a b a tla r shakllangan  davr- 
d a n   bo sh lan a d i.  Q ad im g i  xalq  o g ‘zaki  ijodiyoti  va  y ozm a 
yo dgorliklarni  o ‘rganish  ja ra y o n id a   hozirgi  o ‘zbek  xalqi- 
n in g  ajdodlari  b u n d a n   bir  n e c h a   m ing  yillar  o ld in   tabiat 
q o ‘y nida  yashaganligiga  e ’tib o r  berish  joiz.  U la r  yuksak 
va  o ‘ziga  xos  m a d a n iy a tn i  vujudga  keltirishda  ju d a   katta 
va  m ash a q q a tli  y o ‘lni  bosib  o ‘tishgan.
D astlabki  tosh  q u ro llarid an   tirik chilik   u c h u n   foydala- 
n ish d a n   a n c h a   tak o m illa sh g an   m e h n a t  qurollari  yasash- 
g a c h a ,  u n d a n   u ru g ‘chilik,  q a b ilachilik   davrlariga  kelib, 
x o ‘ja lik   va  m a d an iy   ta ra q q iy o td a   erishilgan  y u tu q la rg a ch a  
b o ‘lgan  tarix im iz  o ta -b o b o la rim iz   boy  qa d im iy   m a d a n i- 
yatga  ega  b o ‘lganligidan  d a lo lat  beradi.  Bu  o ‘rin d a   m i-
140

---

lo d d a n   a w a lg i  b irin c h i  m ing  yillikda  B aqtriya,  X o razm , 
S o ‘g ‘d iy o n a ,  M a r g ‘iy o n a ,  P arfiya,  Z a r a f s h o n   v o h a lari, 
P a rk a n a   kabi  o 'lk a la rd a   turli  q ab ila-va  elatlar  y a sh a g a n ­
ligiga  e ’tib o r  berish  lozim .  B u lar  hozirgi  o ‘zbek  xalqining 
«ildizi»  h iso b lan gan   saklar,  m assagetlar,  s o ‘g ‘dlar,  x oraz- 
m iylar,  b axtarlar,  c h o c h lik la r  va  p a rk a n a lik la r  kabi  q abi- 
la  va  elatlar  ekanligini  bilishim iz  kerak.  K eyinch alik   ular 
o ‘z a ro   va  b o s h q a   k o ‘p  u r u g ‘la r  b ila n   b irla s h ib   k e tg a n  
hozirgi  M arkaziy  Osiyo  h u d u d id a g i  x alqlarning  ajdodlari 
sifatida  o ‘rganiladi.
Bu  elatlar  y ash a g a n   h u d u d la rd a   ta b ia t  b ilan   b o g ‘liq 
o ‘ziga  xos  m a d a n iy   a n ’a n a la r  ta rk ib   to p a   b o rg a n .  Eng 
qadim gi  k ishilarning  dastlabki  od diy  istaklari,  o rz u - u m id -  
lari  va  xislatlari  q a d im g i  e p o s la rd a ,  u la rdagi  afsonaviy 
o b ra z la r  qiyofasida  o ‘z  ifodasini  to p g a n .  S h u n g a   k o ‘ra 
ta b ia t  k u c hlarig a,  ruh ga  sig‘inish  —  a n im iz m ,  a jd o dlar 
r u h i g a   s i g ‘i n i s h   —  t o t e m i z m ,   s e h r g a r l i k   k a b i   d i n i y  
e ’tiq o d la r va  m aro sim la r aks  etgan  afsonalar,  rivoyatlardan 
eng  qadimgi  avlodlarim izning tafak ku r dun yo sini bilib  olsa 
boMadi.  Bu  rivoyatlar,  afso n ala r  m assagetlar,  saklar,  xo- 
razm iylar,  so ‘g ‘d lar  yashagan  davrlarga  borib   taqaladi.
Z a r d u s h t i y l i k   d i n i   va  u n i n g  
Z a r d u s h t i y l i k  
m u q a d d a s   k ito b i  «A vesto»  h a m
va  t a b i a t  
b e v o sita   ta b ia t  b ila n   b o g ‘la n g a n
b o ‘lib,  ta b ia tn i  avaylab  asrashga  d a ’vat  etadi.  «Avesto»da 
d u n y o n in g   m o d d iy   asosi  hisoblan gan   yer,  tu p ro q ,  havo 
m u q a d d a s la s h t ir ilg a n .  H a v o n i  b u l g ‘a s h ,  iflo s la n tiris h , 
hayvonlar o ‘ligi  u yoqda  tursin,  od a m la r jasadini  h a m   yerga 
k o ‘m ish ,  suvga  oqizish,  olov da  yoqish  g u n o h   h is o b la n ­
gan.  M a r h u m la r   yern i,  suvni,  hav oni  zah a rla b   q o ‘ym as- 
liklari  u c h u n   ja sad larin i  m axsus  sopol  idishlarda  k o ‘m ish 
ra sm   b o ‘lg an .  Z a r d u s h tiy lik   d in ig a   a m a l  q ilg a n   0 ‘rta 
Osiyodagi  q a b ila lar  suvga  va  olovga  sajda  qilganlar,  Q u - 
yoshni  ilohiy  m avjudot  darajasiga  k o ‘targanlar.
«Avesto»  M arkaziy  Osiyo  xalqlari  m a ’naviyatining  biz- 
ga c h a   yetib  kelgan  eng  qa d im g i  yodgorligi  b o ‘lib,  z ar- 
dushtiylikning  m u h im   q o n u n -q o id a la rin i  o ‘zida  m ujassam- 
lashtirgan.
141

---

Q u r’oni  karim   va  hadislarda borliqqa  m un osab at,  atrof- 
m u h itn i  iflos qilmaslik,  tozalik,  daraxt  ekish  haq id a  m u h im  
fikrlar  m avjud.  H ad islarda:  «Qaysi  b ir  m u s u lm o n   b iro r 
daraxt  yoxud  b iro r  ekin  eksayu,  u n in g   ho silidan   in son , 
qush  yoki  h a yvon  yesa,  b u n in g   u c h u n   u nga  a jr-u   savob 
ato  etilu r» ,—  deyiladi.
S huningdek,  yerning  shakli,  yulduzlar,  Q uyosh  va  O y- 
ning  aniq  hisob  —  o ‘lchov  bilan  harakatlanishi  haqidagi 
m a ’lu m o tla r  berilgan  b o ‘lib,  islom  dini  ilmiy  em as,  degan 
ko‘pgina  bir  to m o n la m a   talqin  etilgan  tu sh u n ch a la rn i  rad 
etadi.  Q u r ’o n i  karim dagi  «A’rof»  surasining  30-oyatida: 
«Alloh  bergan  rizqdan  yenglar,  ichinglar,  lekin  isrof,  uvol 
qilm anglar,  h aq iq atan   h a m   A lloh  isrof  qilguvchilam i  sev- 
m aydi»,—  deyilishi  tabiatga  h a m   m u nosabatni  anglatib,  uni 
isrof qiluvchilar,  uvol  qiluvchilarga  qarshi  qaratilgandir.  Bu 
masala  hadislarda  h a m   bir  n e cha  joy da  beriladi  va  «har 
q an d ay   isrof  qilish  —  h a ro m d ir» ,—  deb  xulosa  qilinadi. 
H adislarda  tabiatga  m ehr,  tevarak  atrofni,  suvni,  havoni, 
tu p ro q n i,  hattok i  hayvonni  pokiza  saqlash  asosiy  g ‘oya- 
lardan  hisoblanadi.
t 
0 ‘rta  Osiyo  xalqlarining  tabiat
3 4va8tabiatiJ°  ' 
bilan  bog ‘liq  eng  qadimgi  z a m o n - 
larga  oid  a y rim   o g ‘zaki  ad abiyo t 
yodgorliklaridan  b a ’zi  b ir  m a n b alar  bizga  q a d ar  saqlanib 
qolgan.  Antik tarixchilardan  G e ro d o t,  Kteziy,  Polien,  Xares 
M itilenskiy  va  bo shqalarning  kitoblarida  xalq  o g‘zaki  ijo- 
diga  m ansub  ayrim  asarlam ing  m azm uni  hikoya  qilib  qoldi- 
rilgan.  S h uningdek,  o ‘rta  asr  tarixchilaridan  H a m za   Isfa- 
honiy,  Tabariy,  M a ’sudiy,  Beruniy,  Saolibiy  va  bo sh q ala r­
n in g   a sa rla rid a   h a m   o g ‘zaki  a d a b iy o tg a   d o ir   q im m a tli 
m a ’lu m o tla r   u c h ra y d i.  «Avesto»,  « B eh istu n » ,  « B u n d a - 
xishin»,  «Denkar»  kabi  yozm a  yodgorliklarda  h a m   og ‘zaki 
adabiyotning  tabiat  bilan  b o g ia n g a n   b a ’zi  bir  n am un alari 
keltirilgan.  M a h m u d   K o sh g ‘ariy  esa  o ‘zin in g   m a s h h u r  
lingvistik  asari  «D evonu  lug‘otit  turk»da  tab iatn in g   turli 
hodisalari  haq id a  qadimgi  q o ‘shiq,  lirik  s h e ’r  va  m aqol- 
lardan  turli  n a m u n a la r  bergan.  «X udoynom ak»  va  u lug ‘ 
shoir  Firdavsiyning  «S ho hnom a»sida  qadimgi  xalq  o g ‘zaki
142

---

adabiyotining  bir  q a n c h a   asarlari  va  tabiatga  oid  obrazlari 
qayta  ishlangan.  Shu  bilan  birga  tabiat  kuchlari  haqidagi 
qadimgi  og ‘zaki  adabiyotning  izlari,  uning  «arxaik e lem en t- 
lari»  keyingi  davrlarda  yaratilgan  xalq  og‘zaki  ijodi  asar­
larida  h a m   saqlanib  qolganligini  k o ‘rish  m u m k in .  Bular 
qadimgi  og‘zaki  adabiyot  nam unalari  bilan  tanishtirib,  tabiat 
bilan  m u lo qo t  haqida  m a ’lum   ta s a w u r   tu g‘diradi.
Q uyida  s h u n d a y   m if  va  afso n ala rd a n   a y rim   n a m u n a la r 
keltiram iz.  «Xubbi  va  Erxubbi  afsonasi»  —  X orazm   m i- 
fologik  afsonasida  Xubbi  suv  xudosi  va  kishilarni  h a lo k at- 
d a n   q u tq a ru v c h i  sifatida  gavdalanadi.
Juda  qadim   zam onlarda,  Faridun  va  hatto  Jam shid  za- 
m onidan  burun,  A m udaryoda  Xubbi  degan  bir yigit  b o ‘lgan 
ekan.  U  tabiat  q o ‘ynida  yashab,  bir  q o ‘li  bilan  baliq  tutar, 
ikkinchi  q o ‘li  bilan  uni  quyoshga  tutib  turar,  baliq  bir  zu m - 
da  pishar ekan.  Xubbi  shu  xilda  baliq  yeb,  A m udaryoda  700 
yil  yashabdi,  daryoni  q o ‘riqlabdi,  biror  y o m o n   ruh,  hattoki 
chivin  ham  daryoga yaqin yo ‘lashga botinolmabdi.  Xalq suvga 
m a ’m u r  b o ‘lib,  sh o d -h u rra m   yashar  ekan.  Biroq  Jamshid 
zamonasiga  kelib,  Xubbi  g‘oyib  b o ‘libdi.  Kishilar  uni  os- 
m on  suvlarining  hu km roni  b o ‘lgan  qiz  o ‘g‘irlab  olgan,  deb 
faraz  qilibdilar.  Xubbi  g ‘oyib  b o ‘lgandan  keyin  A m udaryo- 
ga  un in g  onasi  kelibdi.  U  birinchi  b o ‘lib  qayiq  yasabdi, 
kishilarni  qayiqda  suzish  va  dushm anga  qarshi  suvda  jang 
qilishga  o ‘rgatibdi.  Biroq  kunlardan  bir kun  Xubbining onasi 
g‘oyib b o ‘libdi.  Lekin kishilar o ‘z homiylarini,  Xubbi va  uning 
onasini  unutm abdilar.  U lar  qayiqlarda  Xubbining  onasi  qi- 
yofasini  tasvirlabdilar.
Bu  n arsa  ta b iat  bilan  in so n la r  o ‘rtasidagi  m u lo q o tn in g  
azaliyligini,  ta b ia t  in so n n in g   hom iysi,  b oquvchisi  e k a n ­
ligini  k o ‘rsatish   b ilan   b irg a ,  u n in g   q o n u n la r ig a   q arsh i 
c h iq ilsa,  ta b ia tn in g   m u v o z a n a ti  buzilsa,  a lb a tta   falokat 
so d ir  b o ‘lishini  k o ‘rsatadi.
Q uyida  keltirilayotgan  « B araktom   q a l’asi  h aqidagi  af- 
sona»  h a m  b u ni  tasdiqlaydi  ( I I I —IV asrlarda b in o b o ig a n ) .
Q a d i m   z a m o n l a r d a   Q o r a q a l p o g i s t o n n i n g   Q o z o -  
g i s t o n g a   ch eg a ra d o sh   b ir  vodiysida  B arak  d egan  zolim  
sh o h   b o i g a n   ekan .  S h o h   bir  qasrida  o ‘zi  tursa,  ikkinchi
143

---

qasrida  katta  ov  b urgutini  saqlar  ek an.  K u n la rd a n   b ir  kun 
qasrga  b u rg u tn in g   onasi  A n q o   (m ifik  qu sh)  kelibdi.  S h o h  
kish ilarning   gapiga  q u lo q   solm ay,  o n a - b o la n in g   d iy d o r 
k o ‘rishishiga  xalaqit  berib,  b u rg u tn i  ovga  olib  c h iq m o q - 
chi  b o ‘libdi.  Burgut  g ‘a zab lan ib   Barakka  c h o v u t  solibdi- 
da,  uni  o s m o n g a   k o ‘tarib  c h iq ib ,  yerga  tashlab  yuboribdi. 
Barak  s h o h n in g   p a rc h a la n g a n   jasadi  o ‘sh a   q a srd a   dafn 
q ilin ib d i.  V odiy  x a ro b   b o ‘libd i,  k a rv o n la r  u n g a   y a q in  
yoN am aydigan  b o ‘lib  qolibdilar.
Jam iy at  tarixi  kishilar  o ‘rtasidagi  ijtim oiy-siyosiy,  iq ti­
sodiy,  m a d a n iy   m u n o s a b a tla r  tarixidir.  J a m iy a t  rivojla- 
nishi  esa  shu  m u n o s a b a tla rn in g   o ‘sishi  va  takom illashishi 
shaklida  b o ‘ladi.  Ja m iy a t  tarixi  tabiat  rivojlanishi  tarixi- 
ning  m a ’lum   bir  d avrid an   bo shlanadi.
S h u n d a y   qilib,  inson   va  ja m iy a t  ta b ia tn in g   ajralm as 
bir  qism i  b o ‘lishi  bilan  birga,  u n in g   a lo h id a   ongli  q is­
midir.  Jam iyat  ham isha  tabiat  bilan  o ‘zaro  aloq ada b o ‘ladi. 
In son   h a r   d o im   ta b ia tn in g   q o ‘ynida  yashaydi.
In s o n   h e c h   q a c h o n   ta b ia td a n  
I n s o n n i n g   t a b i a t g a  
t a s h q a r i d a ,   u  b ila n   a l o q a d a   va 
m u n o s a   a  i 
m u n o s a b a t d a   b o ‘l m a s d a n   t u r i b  
yashay  o lm a y d i.  T a b ia t  b ila n   ja m iy a t,  ta b ia t  b ilan   i n ­
s o n ,  ta b ia t  tarixi  b ila n   ja m iy a t  tarixi  d ia le k tik   b irlikda, 
t a ’sir  va  aks  t a ’sirdadir.  U la rn i  b ir- b irid a n   ajratish  m u m ­
kin  em as.  H a r  bir  in so n ,  u m u m a n   ja m iy a t  va  inso niyat 
ta biat  bilan  uzviy  a lo q a d o rlik d a   y ashaydi.  K ish ila rn in g  
m o d d iy   n e ’m a tla r  ishlab  c h iq arishi  u c h u n   m u ay yan  tabiiy 
s h a r o itla r   ta la b   q ilin a d i.  T a b ia tn in g   ja m iy a t  b ila n   y a - 
q in d a n   a lo q a d a   b o T g a n ,  u n in g   t a r a q q iy o tig a   m a ’lu m  
d a ra ja d a   t a ’sir  k o ‘rsa tad ig a n   qism i  tabiiy  m u h it  d e b   a ta - 
ladi.  Y er  va  y er  osti  boyliklari,  d a ry o la r,  iqlim ,  o d a m la r  
va  b o s h q a   shu  k a b ila r  tabiiy  m u h itn i  tashk il  e tadi.  D e ­
m a k ,  in s o n n in g   ta b ia t  b ila n   a lo q asi  Y erda  in so n   p a y d o  
b o ‘lgan  v a q tla rd a n o q   yuzaga  kelgan  b o ‘lib,  bu   zaru riy  
obyektiv  a lo q a d o rlik   o ‘z  a h a m iy a tin i  b u n d a n   keyin  h a m  
h e c h   q a c h o n   y o ‘ q o t m a y d i .   T a b i a t   b i l a n   j a m i y a t  
o ‘rtasidagi  a lo q a d o rlik ,  ja m iy a tn in g   ta b ia tg a,  ta b ia tn in g  
esa  ja m iy a tg a   t a ’siri  k ish ila r  ongi  va  iro dasig a  b o g ‘liq
144

---

b o ‘lm a g a n   o b y e k tiv   q o n u n iy a td ir .  J a m iy a t  b ila n   t a b i ­
a tn in g   obyektiv  alo q ad o rlig i,  tabiiy  s h a r o itla rn in g   j a m i ­
yat  ta ra q q iy o tig a   k o ‘rs a ta d ig a n   t a ’siri  j a h o n d a g i  ayrim  
x a lq la r  va  m a m la k a tl a r g a   ta a llu q lig in a   b o ‘lib  q o lm a y , 
balki  b u t u n   in s o n iy a t  u c h u n ,  b a rc h a  ja m iy a tla r  va  m a m -  
la k a tla r  u c h u n   b ir  xilda  u m u m iy d ir.  T abiiy  m u h it  i n ­
s o n n in g   m o d d iy   n e ’m a tla r   ishlab  c h iq a rish   fa oliy atining  
d o im iy ,  a b a d iy   va  z a ru riy   sh artidir.
O d a m   paydo  b o ‘lgan  davrdan  to   hozirga  qadar  tabiatga 
t a ’sir  qilib,  uni  b atam o m   o ‘zgartirib  yubordi.  Jam iyat  rivoj­
langan  sari  q o i   m e h natidan  mashinalashgan  sanoat  ishlab 
chiqarishiga  o ‘tildi.  D ehqonchilikda  ham   texnikani  q o ‘llash 
kuchayib,  texnologik  ishlab  chiqarish  asosiy  o ‘rin  egalladi. 
Y er  osti  boyliklarini  qazib  olish  mislsiz  o ‘sdi.  Ekinlar  hosil- 
dorligini  oshirish  uc h u n   kimyoviy  usullar  keng joriy  etildi. 
A v to m o b il,  t e m i r   y o ‘l,  suv  va  h a v o   tr a n s p o r t i d a   n e ft 
yonilg‘isini  ayovsiz  ishlatish  kuchaydi.  Fazoni  o ‘zlashtirish, 
om m aviy  qirg‘in  qurollarining  yaratilishi  natijasida  jamiyat 
hayotida,  kishilar  turm ush  tarzida  katta  o ‘zgarishlar  sodir 
b o ‘ldi.  Tabiat  ifloslandi.  Keyingi  ming  yilliklar  davom ida 
inson  faoliyati  natijasida  Yer  shari  yuzasi,  iqlimi,  o ‘simligi, 
hayvonot  dunyosining  tanib  b o ‘lmas  darajada  o ‘zgarib  ket- 
ganligi  bunga  misol  b o ‘la  oladi.  E ’tiro f etish  kerakki,  inson­
ning  o ‘z  istiqbolini  o ‘ylamay  qilgan  xatti-harakatlari,  k o ‘r- 
ko ‘rona  qilmishlari  tufayli  tabiat  behad  ozor  chekdi,  k o‘p 
narsalardan  abadiy  ju d o   b o ‘ldi.  H a r  xil  kosmik  changlar, 
issiqlik  elektr  stansiyalari,  avtomobillar  sonining  tez  о ‘sib 
borishi,  radioaktiv  m od dalar  va  boshqalar  t a ’siri  ostida  b a r­
cha  jonli  mavjudotning  hayot  m anbayi  b o ‘lgan  havo  toqat 
qilib  b o ‘lmaydigan  darajada  ifloslanmoqda.
A tr o f - m u h itn in g   ra d io a k tiv   va  kim yoviy  c h iq in d ila r 
bilan  b u lg ‘an ish i  ah o lin in g ,  c h o rv a   m o lla rn in g ,  p a rra n - 
d a larning ,  dary o  va  koMlardagi,  suv  o m b o rlari,  dengiz  va 
okeanlardag i  baliq  h a m d a   b o sh q a   jo n iv o rla rn in g   k o ‘plab 
z ah a rlanishiga  sabab  b o ‘lm oqda.
I s lo m   K a r i m o v n i n g   « 0 ‘z b e k i s t o n   X X I  a s r   b o ‘s a - 
g ‘asida...»  kitobida  k o ‘rsatilishicha,  m a m la k a tim iz   kela- 
jagiga  quyidagi  ekologik  m u a m m o la r   xavf  solm oqda:
1 0 —  M a ’n a v iy a t  as o s la ri 
145

---

1.  Y erning  cheklanganligi  va  sifat  tarkibi  pastligi.
2.  Suv  zaxiralarining  taqchilligi  va  ifloslanganligi.
3.  G ro in in g  qurib   borish  havfi.
4.  H av o  b o ‘shlig‘ning  ifloslanishi.
Tabiatga  n o t o ‘g‘ri  m unosabat,  yer osti  boyliklarini  qazib 
olishda  qoidalarga  am al  qilmaslik  b a ’z an   zilzilalar  keltirib 
chiqaradi.  Y er  yuzida  vujudga  keluvchi  hu dudiy,  xalqaro 
nizolar,  kelishmovchiliklar,  q o nx oT liklar  bilan  tabiiy  ofat- 
lar  o ra s id a   o ‘zaro   b o g ‘liqlik  b o r,  d e g a n   fa ra z la r 
h a m  
mavjud.
H ayvonot  va  n ab o to t  olam i  h a m d a   atrofim izn i  o ‘rab 
turgan boshqa  narsalarni  t o ‘la - to ‘kis  him o ya qilish,  saqlash, 
ularni  buzmaslik,  isrof qilmaslik t o ‘g‘risida  k o ‘pgina  masla- 
hatlar  mavjud,  ularni  d o im o   esda  tutishim iz  kerak.
Ekologik  vaziyatning  nihoyatda  keskinlashib  ketganini 
Markaziy  Osiyo  mintaqasi  misolida  ham   ko ‘rishimiz  m u m ­
kin.  S h o‘ro  totalitar  tuzumi  davrida  m intaqam izning  yakka- 
ziroatchilikka  ixtisoslashtirilishi  va  suv  resurslarining  chek­
langanligi  natijasida  bugungi  kunda  Orol  dengizi  qariyb  yar- 
migacha  qurib  bo ‘ldi.  Suv  ketib  qolgan joylarda  ikki  million 
gektarga  yaqin  qum   va  tuzdan  iborat  sahrolar  paydo  b o ‘ldi.
O rol  m u a m m o s i  faqat  0 ‘z b ek iston ga  yoki  M arkaziy 
O siyodagi  m a m lakatlarg a  taalluqli  m in taqav iy   m u a m m o  
b o T ib   q o lm a y ,  u m u m b a s h a r i y   m u a m m o   h a m d ir.  O rol 
b o ‘yidagi  ekologik  vaziyat  keyingi  paytlarda  shu  qad ar  kes­
kinlashib,  fojiali tus olib  ketdiki,  u ndan  faqat  Markaziy Osiyo 
xalqlari  emas,  balki  b utun   yer  kurrasi  zarar  ko ‘rmoqda.
T ab iat  m u q a d d a s   b ir d a rgo h,  inson  k o ‘z  o c h ib   k o ‘rgan 
d u n y o   bam isoli  o n a   q u c h o g ‘i,  inson   u c h u n   beshikdir.  Biz 
y a sh a b ,  n a fa s  olib ,  k u n   k e c h ir ib   tu r g a n   ta b ia t,  u n in g  
tarkibiy  qism i  b o T m ish   Y erim iz   —  h a m m a n in g ,  b u tu n  
in son iy atning   u m u m iy   uyi,  u m u m iy   m ak o n id ir.
Bugungi  kunga  kelib  m o d d iy   o la m   va  und agi  m avjud 
n a rs a la r  t o ‘g ‘risida  in so n iy a t  m a ’lu m   b ilim ga  ega.  S h u 
sababli  a tr o f - m u h it  m u h o fa z a   q ilin m a s a ,  in so n iy a tn in g  
yashashi  to b o ra   qiyinlashib  b orishi  sezilm oq da.  N atija d a, 
« E k o lo g iy a»   fa n i  y u z a g a   ke ld i.  Bu  fa n   a t r o f - m u h i t n i  
m u h o fa z a   qilishn in g  milliy,  m in ta q a v iy   va  u m u m b a s h a -
146

---

riy  m u a m m o la rin i  o ‘rgatadi.  U  kishilar  ongiga  «Ekologik 
xavfsizlik»,  «Ekologik  tozalik»  tu s h u n c h a la rig a   a m al  q i­
lish  vazifasini  ishlab  c h iq a ru v c h ila r  va  ah o li  zim m asiga 
yuk lash ni  tashv iqo t  qiladi.
Tabiatni ko ‘z qorachig‘idek saqlash,  atrof-muhitning iflos- 
lanishiga yo‘l qo‘ymaslik umumdavlat,  umuminsoniyat  ishidir. 
Tabiatni  muhofaza  qilishning  dolzarbligi  ham   shunda.
Eng  qadim   z am onlardano q  aql  va  ijtimoiylik  inson  tabi- 
atini tashkil etuvchi tamoyillar deb hisoblangan.  Insonga aqlli 
mavjudot  va  «ijtimoiy  maxluq»  degan  t a ’riflar  berilgan.
A ra stu   in s o n   ta b ia tig a   b iro z   t o r r o q   q a ra g a n   va  u n i 
«siyosiy  hayvon»  (z o o n   ro litico n )  deb  atagan.
B izning  buy uk   b o b o k a lo n la rim iz   F o ro b iy   va  Ib n   Sino 
h a m   y u n o n   falsafasining,  xususan,  A flo tu n n in g   inson  ta b i­
ati  t o ‘g ‘risidagi  fikrlarini  e ’tir o f  e tg anlar va  rivojlantirgan- 
lar.
D a s tla b   Z i g m u n d   F re y d   va  u n in g   iz d o s h la ri  in s o n  
ta b ia tig a   i r r a ts io n a l  o n g   o sti  h o d is a l a r i  c h u q u r   t a ’sir 
k o ‘rsatishini  isbotladilar.
Inson  tabiati  haqida  o ‘ziga  xos  fikr  yuritganlardan  biri 
E.  Kassirer b o ‘ldi.  U   inson  turli  ram zlar yaratuvchi  maxluq 
(animal  sumboliot)  ekani  haqidagi  g‘oyani  o ‘rtaga  tashladi. 
Inson  o ‘zi bilan  tabiat  oralig‘ini turli  ram zlar bilan t o ‘ldiradi 
h a m d a   u la r   o r q a li  o ‘z a r o   va  ta b ia t  b ila n   b o g T a n a d i. 
S o‘zlashuv  tili  inson  yaratgan  shunday  ramz.  M adaniyat- 
ning  h a r  bir  hodisasi  —  ramz.  M asalan,  til  nafaqat  kishi- 
laming o ‘zaro aloqasini ta ’minlaydi,  nafaqat  ularning jamoaga 
b irlash ish i,  ja m iy a tn i  vu ju dg a  keltirish ig a  s h a r t- s h a r o i t 
tu g ‘diradi,  shu  bilan  birga  tafakkum i  yuzaga  chiqaradi.
S hun in gd ek ,  badiiy  s o ‘z  s a n ’ati  m a d an iy atn in g   eng 
qadimgi  va  uzoq  tarixga  ega  b o ‘lgan  sohasidir.  U nin g 
kurtaklari  ibtidoiy  ja m iy a t  kishilarining  o la m   haqidagi 
ta s a w u ri,  dunyo qarash i  hali  sodda  xarakterga  ega  b o i ­
gan  davrdayoq  vujudga  kelgan  edi.  Shu ng a  k o ‘ra  m e h ­
nat  jaray o n in in g   rivoji  inson  tajribasi  va  ongi  m afkura 
turlarin in g  bir-biri  bilan  uzviy  aloqada  b o i g a n   m usta- 
qil  sohalari  sifatida  taraqqiy  etishiga  xizmat  qiladi.  Kishi­
lar  tu rm u sh   tajribalarini,  tabiat  va  jam iyat  haqidagi  fikr-
147

---

tushunchalarini  obrazli  so‘z  orqali  tasvirlash,  bayon  etish 
k o ‘nikm alarini  yarata  boshlaganlar.  Badiiy  s o ‘z  tajribas- 
in in g   o ‘sish i,  b a d iiy   d id   va  z a v q n in g   ta k o m illa s h ib  
borishi  xilma-xil  badiiy  shakllam i,  adabiy  ja n rla rn i  vu­
judg a  keltiradi.  S hu n d a y   qilib,  badiiy  s o ‘z  s a n ’ati  yoz­
m a  adabiyotning  vujudga  kelishi  u ch u n   zam in  hozirlaydi. 
U  o g ‘iz d a n - o g ‘izga,  a v lo d d an -av lo d g a ,  d a v rd a n -d av rg a  
o ‘tadi.  Biroq  dastlab  qan d ay   yaratilgan  b o ‘lsa,  h a r  q a ­
c h o n   aynan  o ‘sha  holicha  saqlanib  qolm ay,  balki  ijodiy 
qayta  ishlanadi.  Sababi,  turli  xil  o ‘zgarishlarga  u c h ra y ­
di,  yangi-yangi  m a ’lu m o tla r  bilan  boyiydi,  yangi  sha- 
roitga  muvofiqlashadi.
haqidagi  tushunchalaridagi  ilmiy-falsafiy  m a z m u n n i  anglab 
olishlarini  ta q o zo   e tm o q d a .  M asalan ,  «odam »  va  «inson» 
tu s h u n c h a la ri  h a tto   b a ’zi  ilmiy  ad ab iy o tlard a,  o m m a v iy  
a xborot  vositalarida  deyarli  bir  m a z m u n d a   q o ‘llab  kelin- 
m o q d a .  Bu  g ‘o y a n in g   d a v o m   e tis h i  u n in g   m afk u ra v iy  
t a ’sirchanligiga  p u tu r  yetkazishi  m u m k in .
Fiziologik jih a td a n  o ‘xshash va ongli  mavjudotning  h am - 
masi  «odam»  deyiladi.  Boshqacha  aytganda,  biologik  m o h i­
yati  ijtimoiy mohiyatidan  ustuvor turadigan,  m uqaddas qadri- 
yatlarni  o ‘zlashtirishga  hali  ulgurmagan,  torroq  m anfaatlar 
q o b ig ‘ida  ch ek la n ib   qolgan  k ishilarning  h a m m a si  o d a m  
hisoblanadi.  Shu  m a ’n oda  o ‘g‘ri,  bosm achi  (reketchi),  ta- 
magir,  poraxo‘r,  fohisha  va  boshqalar  h am ,  albatta,  odam . 
Biroq  ularni  inson  qatoriga  q o ‘shib  b o ‘lmaydi.
«Inson»  tushunchasining  falsafiy  m azm uni  bor.  M uay­
yan  jamiyat  va  madaniyat  tom onidan  e ’tirof  etilgan  odob- 
axloq  maromlari,  tartib-qoida  (qonun)larga  ixtiyoriy  yoki 
ixtiyorsiz  xilof  xatti-harakat  qilib  q o ‘ysa,  vijdon  azobida 
qolib,  chuqur  iztirobga  tushuvchi,  o ‘zin i-o ‘zi  kechirmay- 
digan  oliy  bir  zot  insondir.  «Alloh  to m o nidan   yer  yuziga 
xalifa  qilib  yaratilgan»  Inson  m a ’naviy  madaniyat,  odob- 
axloq  tashuvchisi,  jamiyat  tayanchidir.  Chunki  insonning 
fe’l-atvori,  xatti-harakatini,  butun  faoliyatini  ijtimoiy  mohiyat
I n s o n   t u s h u n c h a s i  
b a r d a v o m lig i
H o z irg i  ta rix iy   s h a r o it  h a m ­
m a n in g ,  b irin c h i  n a v b atd a   ziyoli- 
lar  va  siyosiy  a rb o b la rn in g   inson
148

---

belgilaydi,  biologik  mohiyat  ikkinchi  darajali  b o ‘lib  qoladi. 
Insonning  ajralmas  atributi  muayyan  dunyoqarash  negizida 
shakllangan  m a ’naviyatdir.  So‘zi  bilan  ishi  bir,  insof-di- 
yonatli,  halol-pok,  havoyi  nafsini  jilovlay  biladigan,  xalq, 
Vatan  ishqi  bilan  yashaydigan,  adolat  timsoli  b o ‘lgan  va 
shu  kabi  oliyjanob  fazilatlar  egalari  m a ’naviyath  shaxslar 
hisoblanadilar.
O d a m   u c h u n   eng  qiyin,  m urakk ab   m u a m m o   o ‘zligini 
anglash va  qadrlashdir.  0 ‘zi  inson  ekanligini  anglagan  odam  
albatta  o ‘z  qadrini  biladi,  bu nday kishilardagina boshqalam i 
q a d rla sh   h is -tu y g ‘usi  k u chli  b o ‘ladi.  Aqlli  o d a m   zotiga 
m an sub  ekanligini  t o ‘la  his  etgan  kishi  shunga  muvofiq, 
hayot  y o ‘nalishini  belgilaydi,  b e ’m an i  ishlardan  o ‘zini  tiya 
biladi.  O d a m n in g   insonga  aylanishining  zaru r  sharti  ja m i­
yat  va  undagi  m un osabatlardir.  Jam iyat  va  undagi  kishilar 
od a m   o ‘zini  anglay bilishi  u c h u n   bir k o ‘zgu  rolini  o ‘ynaydi. 
C h u n k i  u  o ‘zining  xulq-atvori,  talab-ehtiyojini  o ‘zini  qu r- 
shagan  odam lar,  ularning ja m oalari  o dob -axloq   m aro m lari 
bilan  taqqoslaydi,  baholaydi  va  m uno sabatini  belgilaydi.
In so n   tashqi  o la m n i  k o ‘zi  orqali  k o ‘rishi,  tanasidagi 
boshqa  a ’zolar  orqali  sezishi  m um kin.  Lekin  u  o ‘zini  faqat 
oyna  orqali  ko ‘rishi  mumkin.  A m m o ,  u o ‘zini  qanday b o ‘Isa, 
shundayligicha  his  etishi  uchun  real  oynada  emas,  balki  o ‘z 
xatti-harakatini  boshqalarniki  b ilan   taqqoslash,  solishtirish, 
baholash  «oynasi»ga  qarashga  o ‘rganishiga  t o ‘g ‘ri  keladi. 
O dam   o ‘zligini anglab yetgandagina o ‘zi yashab turgan ja m i­
yat,  o ‘tgan  avlodlar,  ularning tarixiy tajribalari,  a n ’analarining 
aham iyatini  tushunib  yetadi.  Bunga  o ‘qish,  o ‘rganish  o rq a ­
li,  o ‘tgan  voqea  va  hodisalam i  bugungi  kun  voqeligiga  so­
lishtirish,  taqqoslash  orqali  his  etadi,  fahmlab  oladi.
O d a m   o ‘zligini  anglab,  insonga  aylanishi  u c h u n   u  o ‘zini 
o ‘zi  his  etishi  (sezishi),  idrok  etishi  (fahm lashi),  m uayyan 
m a d an iyat  va  ijtimoiy  guruhga  o ‘zi  mansubligini  anglashi, 
o ‘z  «Meni»ga ega b o iis h i  lozim.  Inson  tabiati  faqat  u m u m - 
insoniy xususiyatlardan  yoki  tam oyillardan  iborat  em as.  U, 
shuningdek,  in son ning   m uayyan  tarixiy,  ijtimoiy  va  xos- 
langan  (individual)  mavjudlik  holati  bilan  h a m   b o g ‘liq.  Bu 
h o la t  sh ax sn in g   m o y illik lari,  u  yoki  bu  n a rs a n i  yaxshi
149

---

k o ‘rishi,  sig‘inishi,  taqvodorlikka  moyillik  yoki  u ni  inkor 
qilish  kabi  a x lo q iy ,  h u q u q iy ,  e s te tik ,  d in iy   t u y g ‘u  va 
m e ’yorlarini  h a m   q a m ra b   oladi.  Z e ro ,  ota -b o b o la rim iz : 
«Ishqsiz  —  eshak,  dardsiz  —  kesak»,  d e g an la rid a   inson 
ta b ia tin in g   eng  m u h im   jih a tin i  e ’tir o f   etganlar.
Buni  Alisher  Navoiy  soTiyona  tarzda  shunday  ifodalay­
di:  «Inson  ja zm   qilsa,  H a q   vasliga  h a m   erisha  olur.  Zero, 
H a q   inson  qalbidadir.  Insonga  H aqqa  vosil  b o ‘lish  ishqi  va 
qobiliyati  berilgan».  Hadisi  sharifda  insonni  ulug‘laydigan, 
uni  m ukarram   zot  deb  t a ’riflaydigan  fikrlar,  k o ‘rsatmalar, 
shariat  hukmlari  istagancha  topiladi.  Islom  dini  t a ’limotiga 
ko‘ra,  Alloh  bandasi  b o i g a n   inson  tirikligida  h a m ,  vafot 
etganida  h a m   ulug‘dir.  Tirik  insonlarga  b o lg a n id e k ,  uning 
jasadiga  h am ,  qabriga  h a m   h u rm a t  k o ‘rsatiladi.
Inso nn in g  erkin  kamoliga  xizm at  qiladigan,  undagi  ijo- 
biy  qobiliyatlarni,  fazilatlarni  boyitadigan,  rivojlantiradi- 
gan  ehtiyojlari  s o g l o m   ehtiyojlardir.  A ksincha,  nafsning 
ku c h ay ish ig a ,  m o lp a ra stlik k a ,  s h a h v a tp a ra stlik k a ,  m a n -  
sabparastlikka  —  xullas,  insondagi  salbiy jihatlarning  ku c h a ­
yishiga  xizm at  qiladigan  ehtiyojlar n o s o g l o m  ehtiyojlardir. 
U la r  inson  m a ’naviyatining  qashshoqlanishiga,  shaxsning 
nafsi  va hirsining quliga  aylanib,  yemirilishiga  sabab b o la d i. 
Inso n d a   s o g l o m   ehtiyojlarning  shakllanishiga,  u ning   o ‘z 
shaxsi  bilan  ixtilofga  b o rm a s d a n   yashashiga,  asl  insoniy 
mavjudligini  t a ’m inlashga  xizm at  qiladigan  aqliy  va  hissiy 
m u h it,  falsafiy,  axloqiy,  ilmiy,  diniy,  badiiy  va  b o sh q a  
m adaniy qadriyatlar,  m e ’yorlar,  om illar  h a m d a   ijodiy faoli­
yatining  m u sh ta rak   tizimi  m a ’naviyatdir.
H ar  doim   har bir  insonda  yuksak  m as’uliyat  hissi  b o iish i 
kerak.  C hu n k i  o ta -b o b o la r  yaratgan  sivilizatsiyani  kelgusi 
avlodga eso n-om on yetkazish lozim.  0 ‘zbek xalqi oldida  ham 
shunday  vazifa  turadi.  Chunki  xalqimizning  genofondi  toza- 
dir.  Xalq  s o g lig ln i  ta ’minlash  u c h u n   ju d a   katta  ishlar  qi- 
linmoqda.  Moddiy g‘am xo‘rlik, jismoniy chiniqish uchun dav­
lat  dasturlari  mavjud.  C hunki  jismoniy  s o g lo m   va  m a ’naviy 
barkamol  xalq,  millat  dunyoda  munosib  o ‘rin  topadi.
M a ’naviyat,  m a d a n iy a t,  m a ’rifat,  o d o b -a x lo q ,  t a ’lim - 
tarbiya xususida  islom dini  t a ’lim o tid a  bayon  etilgan  asosiy
150

---

qoid alar,  h u q u q iy   m e ’y orlarning  a ham iy atini  b u tu n   dunyo  
a lla q a c h o n   e ’tir o f   etgan.
Yuqorida  zikr  etilgan  asosiy  qarashlami  umumlashtirib, 
xulosa  qiladigan  b o ‘lsak,  m a ’naviyat  insonning  asl  tabiatini, 
uning ijtimoiyligi va shaxs sifatida individualligini mustahkam- 
lashga,  aqliy  va  ruhiy  dunyosini  tarbiyalashga,  kamol  topti- 
rishga,  ijodiy  va  bunyodkorlik  imkoniyatlarini  yuksaltirishga, 
jamiyatning madaniy merosini boyitishga xizmat qiladi,  uning 
o ‘zi  ham   aynan  o ‘sha  narsalardan  tashkil  topadi.
TAYANCH  SO‘Z  VA  IBORALAR
I n s o n ,   t a b i y a t ,   ta b i iy   r e s u r s l a r ,  z a r d u s h t i y l i k ,   x a lq   o g ‘z a k i  ijo d i,  xubbi 
v a  I r h u b b i ,   B a r a k t o m ,   a t r o f - m u h i t n i n g   if lo s l a n is h i  e k o l o g i y a ,   F r e y d ,   i n ­
s o n   ta b i a t i ,   O r o l   m u a m m o s i .
SAVOL  VA  TOPSHIRIQLAR
1.  I n s o n   —  ta b i a t n i n g   a j r a l m a s   q is m i  e k a n li g i  h a q i d a   fik r  b i l d ir in g .
2.  T a b i a t n i   o ‘z g a r t i r i s h n i n g   y a x s h i  v a  y o m o n   o q i b a t l a r i   h a q i d a   m i s o l -  
la r   k e ltir in g .
3.  Z a r d u s h t i y l ik d a   tu p r o q ,   s uv,  h a v o  v a  olo v  n e g a   m u q a d d a s la s h t ir il g a n ?
4.  T a b i a t d a g i   o ' z g a r i s h l a r ,   e k o lo g i k   m u a m m o l a r   h o z ir g i  d a v r d a   i n s o n i-  
y a tg a   q a n d a y   x a v f   s o l m o q d a ?
5.  O r o l   m u a m m o s i   h a q i d a   o ‘z  f i k r in g i z n i  b ild ir in g .
6.  0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i n in g   « T a b ia tn i  m u h o f a z a   qilis h  t o ‘g ‘risida»gi 
Q o n u n i n i   s h a r h la n g .
7.  Baliq  ovi  v a  tu r li  h a y v o n l a r ,  p a r r a n d a l a r   ovi  q a y   p a y t d a   t a q i q la n g a n ?
8.  H o v li- j o y g a   e k i l a d i g a n   d a r a x t   k o ‘c h a t l a r i n i n g   e k ilis h   t a r t i b i n i   t u -  
s h u n t i r i b   b e rin g .
9.  I n s o n   b a r d a v o m li g i   t u s h u n c h a s i n i   fa lsafiy   i z o h l a n g .
ADABIYOTLAR
1.  I.  K a r i m o v .   O ’z b e k i s t o n   X X I   a s r   b o ‘s a g ‘a s id a :  x av fs izlik k a  t a h d i d ,  
b a r q a r o r l i k   s h a r t l a r i   v a  t a r a q q i y o t   k a f o l a tl a r i .  Т .:  « O ’z b e k i s t o n » ,   1997.
2.  S.  O t a m u r o t o v ,   J.  R a m a t o v ,   S.  H u s a n o v .   M a ’n a v iy a t  a s o s la ri.  Т .:
2 0 0 0
.
3.  F a ls a f a .  M a ’r u z a l a r   m a t n i .   Т .:  2000.
4.  M .  I m o m n a z a r o v ,   M .  E s h m u h a m m e d o v a .   M i ll iy   m a ’n a v i y a t im iz  
a s o s la ri.  Т .:  « I s l o m   u n iv e r s i t e ti » ,  20 0 1 .
TEST  SAVOLLARI
1. 
E k o l o g i y a   e k i n l a r   h o s i l d o r l i g i n i   o s h i r i s h n i n g   q a y s i   u s u l i n i  
m a ’q u lla y d i?
A)  T e x n i k a   v a  m e x a n i z m l a r d a n   f o y d a l a n i s h n i   k e n g a y ti r i s h .
151

---

В)  Z a r a r k u n a n d a l a r g a   q a r s h i   k u r a s h n i n g   b i o l o g i k   u su lin i.
D )  K i m y o v i y   ( m a ’d a n li )   o ‘g ‘i t l a r d a n   s a m a r a l i   fo y d a l a n is h i .
E)  B i o o ‘g ‘it  ( c h i r i n d i ) l a r d a n   f o y d a l a n i s h n i   k e n g a y tir is h i.
F )  «В»  v a  «Е »  q a t o r l a r d a g i   j a v o b l a r   t o ' g ' r i .
2.  O r o l   b o ‘y i d a   v u ju d g a   k e lg a n   e k o lo g i k   v a z i y a tn i   n e g a   u m u m b a s h a r i y  
m u a m m o   d e b   h is o b l a y m i z ?
A)  Bu  y e r d a g i  v a z iy a tn i  b i r   m a m l a k a t   y o k i  m i n t a q a n i n g   k u c h - q u d r a t i  
b il a n   o ‘n g la b   b o 'l m a s l i g i   sa b a b li.
B)  B u  y e r d a g i  v a z iy a t n in g   y u z a g a   k e li s h i  f a q a t  m i n t a q a m i z   x a lq la r i 
e m a s ,   b a lk i  d u n y o   a h o l i s i n i n g   e ’tib o rs i z lig i  b il a n   b o g ‘liqligi  u c h u n .
E )  B u  y e r d a g i  v a z iy a tn i n g   i j ti m o i y   o q i b a t l a r i   b u t u n   Y e r   y u z i d a   s ezila 
b o s h l a g a n i  u c h u n .
E )  «В»  v a  « D »   q a t o r l a r d a g i   j a v o b l a r   t o ‘g ‘ri.
F )  F a q a t   «В»  q a to r d a g i  ja v o b   t o ‘g ‘ri.
3.  N o q u l a y   e k o lo g ik   v a z iy a tn in g   x a lq   ( m il la t )   g e n o f o n d i g a   s a lb iy   t a ’siri 
qaysi  j a v o b d a   t o ‘g ‘ri  k o ‘r s a tilg a n ?
A)  X a l q   ( m i l l a t ) n i n g   a q li n i  z a if l a s h ti r a d i,   r u h i y a t i n i   t u s h k u n l a s h t i r a d i .
B)  X a l q   ( m i l l a t ) n i n g   j i m o n i y   r i v o j l a n i s h i n i   t o ‘x t a t i b   q o ' y a d i ,   s a l o -  
m a t li g in i  y o m o n l a s h t i r a d i .
D )   X a lq   ( m i l l a t ) n i n g   a q l i y - m a ’n a v iy   r i v o jla n is h i  s o g ‘lo m li k ,   j i s m o n i y  
b a r k a m o l l i k k a   b o g 'liq lig i  m u v o z a n a t i n i   b u z a d i .
E)  «В»  v a  « D »   q a t o r l a r d a g i   j a v o b l a r   t o ‘g ‘ri.
F )  F a q a t   « D »   q a to r d a g i  j a v o b   t o ‘g ‘ri.
4.  M a ’n a v i y   e h t i y o j l a r n i n g   y u k s a l is h i  q a n d a y   q o n u n i y a t g a   b i n o a n   r o ‘y 
b e r a d i ?
A)  Ij ti m o i y   ta r a q q i y o t n i n g   o b y e k t i v   q o n u n i y a t i g a   b i n o a n .
B)  B ir l a m c h i   e h t i y o j l a r n i n g   q o n d i r i l i s h i   i k k i l a m c h i   e h t i y o j l a r n i   k e l ­
tiri b   c h i q a r i s h i   q o n u n i y a t i g a   b i n o a n .
D )   D a s tl a b k i  e h t i y o j l a r n i n g   q o n d i r i l i s h i   y a n a d a   y u k s a k r o q   y a n g i  e h t i ­
y o jla r n i  t u g ‘d ir is h i  q o n u n i y a t i g a   b i n o a n .
E)  «В»  v a  « D »   q a t o r l a r d a g i   j a v o b l a r   t o ‘g ‘ri.
F )  F a q a t   « D »   q a to r d a g i  j a v o b   t o ‘g ‘ri.
5.  Q o g ‘o z n i n g   ixtir o  q il in i s h i n i  in s o n i y a t   m a ’n a v iy a t i  t a r a q q i y o t id a g i  
b u y u k   i n q i lo b ,   d e s a   b o ’la d i m i ?   B o ‘lsa  ( b o ' l m a s a ) ,   n e g a ?
A)  Y o ‘q ,  fa z o v iy   k e m a l a r   y a r a t il is h i   o l d i d a   m a y d a   ix tir o.
B)  H a ,   u  i n s o n   k im y o v iy   j a r a y o n l a r n i   b o s h q a r i s h n i   o ’r g a n i b   o lg a n -  
ligini  a n g l a t a d i.
D )   Y o ‘q ,  c h u n k i   u   y o z u v d a n   k e y in   i x t ir o   q i l in g a n .
E )  H a ,   u   tu f a y li  i n s o n i y a t   s o p o l   y o k i  c h a r m g a   y o z is h   m a s h a q q a t l a r i -  
d a n   q u t u l d i .
F )   H a ,   q o g ‘o z   b o ‘l m a s a ,   t a f a k k u r   m a h s u l i   v a   m a ’n a v i y a t   a s o s i  
h i s o b l a n u v c h i   d i n ,   i l m - f a n ,   a d a b i y o t ,   s a n ’a t   h o z i r g i d e k   rivoj  t o p m a s   edi.
6.  M a r k a z i y   O s iy o   x a l q l a r i   m a ’n a v i y a t i n i n g   b i z g a c h a   y e ti b   k e lg a n   e n g  
q a d i m g i   y o z m a   y o d g o rlig i  qaysi?
152

---

A )  « Q u r’o n » .  В)  «Injil».  D )  «A vesto».  E)  «T avrot».  F )  « T alm u d » .
7.  Z a r d u s h tiy lik   o 'z i d a n   o ld in g i  d in la r d a n   n im a s i  b ila n   fa r q   q ila d i?
A )  K o ‘p   x u d o lilik   v a  ta b ia t  h o d is a la rig a   sigM nishni  in k o r   e tib ,  y a g o n a  
x u d o   A x u ra m a z d a g a   e ’ti q o d n i  t a r g ‘ib  q ilis h i  b ila n .
B)  K o ‘c h m a n c h ilik k a   a s o s la n g a n   tu r m u s h   ta r z id a n   v o z   k e c h ib ,  o ‘tr o q  
h a y o tn i  u lu g 'la s h i  b ila n .
D )  E z g u lik n in g   y o v u z lik   u s tid a n   g 'a la b a   q o z o n is h i  k is h ila rn in g   iy m o n - 
e ’tiq o d ig a ,  y a ’n i  A x u ra m a z d a   y u b o rg a n   q o n u n la r ,  ta r tib o tla r ,  o 'g itla rg a   am a l 
q ilis h la rig a   b o g 'liq lig in i  k o T s a tib   b e ris h i  b ila n .
E )  J o n l i q l a r   s o ‘y ib ,  q u r b o n lik l a r   q ilib   e m a s ,  y e rg a   e k in   e k ib   h o sil 
u n d ir is h n i  ib o d a tn in g   o liy   n u q ta s i  d e b   e ’lo n   q ilis h i  b ila n .
F )  «В »,  « D » ,  «E»  q a to r la r id a g i  ja v o b la r   t o ‘g ‘ri.
1 0 -§ .  M A ’NAVIYAT  VA  M A ’R IF A T .
B IL IM   O L I S H   H A M D A   K A S B -H U N A R   E G A L L A S H   -  
M A ’NAVIY  Y U K SA K L IK   B E L G IS I
Y u q o rid a g i  m a v z u l a r d a   a y tilg a n id e k ,  q a lb   q u y o s h i 
b o ‘lgan  m a ’naviyat —  in son ning   ruhiy  va  aqliy  olam ining 
yig‘indisidir.  M a ’naviyat jam iyatning,  millatning yoki  ayrim 
bir  kishining  ichki  hayoti,  ruhiy  kechinm alari,  aqliy  q o ­
b i l i y a t i ,   i d r o k i n i   m u j a s s a m l a s h t i r u v c h i   t u s h u n c h a .  
M a ’naviyat  inson  va jam iyat  m adaniyatining  negizi,  inson 
va jam iyat  hayoti  m a ’lum   y o ‘nalishining  bosh  omilidir.  U 
m u ay yan  iqtisodiy-ijtimoiy  hayot  tizim ining  shakllanishi, 
o ‘z g a r is h i  y o k i  in q i r o z g a   y u z   tu t i s h i g a   k u c h l i   t a ’sir 
k o ‘rsatadi.  M a ’naviyat  boyib  borsa,  jam iyat  ravn aq  to pa 
boradi  va,  ak sincha,  m a ’naviyat  qashshoqlashsa,  jam iy at 
b o ra -b o ra   tanazzulga  yuz  tutadi.  Prezident  Islom   K arim ov 
Oliy  Majlis  14-sessiyasida  « m a ’naviyat»  so ‘ziga  izoh  berib 
t a ’kidlaganidek,  « M a ’naviyat...  insonni  ruhiy  poklanish  va 
yuksalishga  d a ’vat  etadigan,  inson  ichki  olam ini  boyitadi­
gan,  uning  iym on-irodasini,  e ’tiqodini  m ustahkam laydigan, 
vijdonini  uyg‘otadigan  q udratli  botiniy  kuchdir...  Erkin  fu- 
q aro  m a ’naviyatini,  ozod  shaxsni  shakllantirish  masalasi 
oldim izda  turgan  eng  dolzarb  vazifadir.  B oshqacha  aytgan ­
da,  biz  o ‘z  h aq -h u q u q la rin i  taniydigan,  o ‘z  kuchi  va  im- 
koniyatlariga  tayanadigan,  atrofida  sodir  b o ‘layotgan  vo- 
qea-hodisalarga  m ustaqil  m u n o sab a t  bilan  yondashadigan,
153

---

ayni  z a m o n d a  shaxsiy  manfaatlarini  m am lakat va xalq m a n - 
faatlari  bilan  uyg‘u n   holda  k o ‘radigan  erkin,  h ar  jih a td a n  
barkam ol  insonlam i  tarbiyalashim iz  kerak».
Y u q o rid a   aytib  o ‘tilganidek,  m a ’naviyat  tu s h u n c h a s i 
keng  tu s h u n c h a   b o ‘lib,  u