0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. T. Turdiyev elektrotexnika va elektronika asoslari

y BOB ELEKTR 0 ‘LCHASHLAR
5.1. Elektr oMchashlar va elektr oMchash asboblari haqida umumiy ma’lumot
Elektr qurilmaiar me'yorda ishlashi uchun elektr ener-giyasini tavsiflovchi kattaliklar (tok, kuchlanish, quwat, energiya sarfi va boshqa kattaliklar) doimo nazorat qilib tu-rilishi lozim. Bu maqsadda sanoat korxonalari o‘lchash asbob-lari bilan jihozlanadi. 0 ‘lchash asboblari va avtomatik qu-rilmalarga xizmat ko‘rsatish uchun korxonalarda alohida max-sus bo‘lim tashkil etiladi.
0 ‘lchash natijasida olingan ma'lumotlar haqiqiysiga taqqoslanadi. Har bir o‘lchashda qandaydir xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Bu xatolik oMchash asbobining aniqlik sinfi bilan baholanadi.
Fizik kattaliklami o'lchash uchun quyidagilami bilish shart:

1. 
   0 ‘lchov birligi. Har bir fizik kattalikning o‘lchov birligi bor. Masalan, tok kuchi — amper; kuchlanish — volt; og‘irlik (massa) — kilogramm; elektr quwati — Vatt; elektr energiyasi — Vatt • soat bilan o'lchanadi va hokazo.
   

2. 0 ‘lchov asbobi — o‘lchash jarayonini amalga oshiruvchi texnik vosita (ampermetr, voltmetr, vattmetr, hisoblagich).

3. 
   0 ‘lchov o‘zgartirgichlari. 0 ‘lchov asboblarining o‘lchash imkoniyatlarini kengaytiruvchi texnik vosita. Bu turkumga noelektrik kattaliklami elektrik kattalikka muta-nosib tarzda o‘zgartiruvchi datchiklar kiradi. Masalan, taxometr — aylanish tezligini kuchlanish yoki tokka muta-nosib tarzda o‘zgartirib bemvchi texnik vosita.
   

0 ‘lchash vositalarining ikki turi mavjud:

1. 
   Ishchi o‘lchash vositalari — bevosita texnik kattaliklami o'lchash uchun foydalaniladi.
   

2. 
   Namunaviy (andazali) ishchi o‘lchash vositalari — o'lchash vositalarini tekshirish va nazorat qilish uchun foydalaniladi.
   

0 ‘lchashdagi xatolik. 0 ‘lchash asbobi ko‘rsatgan kattalik va shu kattalik haqiqiy qiymatining ayirmasi absolut xatolik

55

www.ziyouz.com kutubxonasi

deyiladi: A A = A kk — Ah; Akk — asbob ko'rsatgan kattalik, Ah— haqiqiy qiymat.

Mutlaq xatolikning shu kattalik haqiqiy qiymatiga nisbati, foiz hisobida, nisbiy xatolik deyiladi va 5 bilan ifodalanadi.

Ko‘pincha o‘lchash asboblarining xatoligi keltirilgan xa-tolik bilan aniqlanadi.

Absolut xatolikning shu o‘lchash asbobining mo‘tadil kattaligiga, foiz hisobidagi nisbatiga absolut xatolik deb aytiladi. 0 ‘lchash asbobining m o'tadil kattaligi, shu asbobning maksimal, ya’ni eng katta qiymatidir.

AA

Y = ------ ■

h ^nomA
Anom— o‘lchash asbobining mo’tadil qiymati. Davlat stan-dartiga ko‘ra har bir o‘lchash asbobi o‘lchash paytida yo‘l qo‘yiladigan keltirilgan xatolik bo‘yicha aniqlik sinflariga bo‘linadi. Har bir o‘lchash asbobining haqiqiy xatoligi aniqlik sinfidan aniqlanadi:

A

v = v = nom

'h ' j >

Akk
bu formulada y - keltirilgan xatolik, asbobning aniqlik sinfi. Masalan, eng katta o'lchanadigan tok 15A bo‘lsin, ampermetr bilan 11A tok o'lchanib, aniqlik sinfi 1,5 bo‘lsa, haqiqiy xatolik,
yh = 1,5 -JY = 2%bo‘ladi.