0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. T. Turdiyev elektrotexnika va elektronika asoslari

+1
E

1. 
   _V3
   

2 2
+J ~j

- 1
4.2- rasm.
sinxron generatorlaming statorida uchta chulg‘am joylash-tirilgan, aylanadigan induktor qismida magnit maydon hosil qilinadi. Yakor aylanganda uning magnit maydoni statoming uchta chulg‘amida EYK hosil qiladi. Chulg‘amlaming o‘ramlari soni bir xil bo‘lgani va bu chulg‘amlar fazoda bir-biriga nisbatan 120° gradusga siljiganligi sababli, har bir chulg‘amda hosil qilingan EYK bir xil amplitudali bo'ladi.
Bu EYKlarni kompleks shaklda yozamiz va vektor diagrammasini chizamiz:
Em
EA = <0 = E < 0 = E cos0 + j E sin 0 = E, ( Ji

Em

£c = ^ - < 120° = £ + c o sl2(r+y£’+sinl200= £ :( - - ir - j ^ ) .

Uch fazali zanjirlarda vektor diagrammalar soat strel-kasi harakatiga teskari yo‘nalishda, ya’ni 90°ga burilgan holda ko'rsatiladi (4.2- rasm).
44

www.ziyouz.com kutubxonasi

4.2. Uch fazali o‘zgaruvchan tok zanjirini „yulduzcha“ usulida ulash

Uch fazali EYKlar va iste’molchilar, asosan, ikkita: „yulduzcha“ va „uchburchak“ usulida ulanadi. „Yulduzcha“ usulida ulangan zanjirni ko‘rib chiqamiz. Bu usulda generatoming statoridagi chulg'amlaming bir uchlari X, Y, Z bir tugunga tutashtiriladi va bu tugun „0 “ harfi bilan belgilanadi. Bu nuqta befarq nuqta deyiladi. Chulg‘amlaming ikkinchi uchlari esa liniya simlari orqali iste’molchiga ula-nadi (4.3- rasm). Demak, liniya — generatorning har uchala fazasi yulduzcha usulida ulangan ZA,ZB,ZC iste’molchiga tutashtiruvchi simlardir. Uch fazali zanjirlami hisoblashda ko‘pincha bu simlarning qarshiligi hisobga olinmaydi. Iste’molchining bir uchi generatorning fazalariga, ikkinchi uchi „0 ,“ tugunga tutashtirib ulanadi.

Agar iste'molchi har uchala qarshiligining to‘la komp-leks qiymati bir-biriga teng bo‘lsa, simmetrik uch fazali sistema deyiladi. 4.3- rasmdagi liniya toklari iste’molchi toklariga teng bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi:

t/,_BO
Bu formula
^AO —
UgO = 9 B ~ 9 B = -^B ‘
Uco =
Z Q', UAO = 9A ~ ^Po = ' ^ A >
^ BO =

45

www.ziyouz.com kutubxonasi

• 
  AO-^ BO- Uco - faza kuchlanishlari. Bu kuchlanishlar har
  

bir faza va generatoming befarq nuqtasi orasidagi poten-siallar ayirmasiga teng.

Kontuming biri uchun Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan tenglama yozamiz:
^AB = “ ‘PB = '^A ~ A‘ -^B = ^AO _^AO '
Boshqa konturlar uchun:
^BC= ^BO~^CO’ ^CA= ^CO~^AO>
bunda ^ AB>^ BC>^ CA —liniya kuchlanishlari. Bu formulalar liniya va faza kuchlanishlarining kompleks kattaliklari o‘rta-sidagi bog'lanishni ifodalaydi.

Mana shu formulalar asosida faza va liniya kuchlanishla-rining vektor diagrammasini chizamiz (4.4- rasm). A va B faza kuchlanishlari orqali liniya kuchlanishining ifodasi

^AB =^AO~^BO
asosida bu vektor diagrammani chizish tartibi bilan tanisha-miz. Vektor UA0 ning oxiriga vektor UB0 ni shu vektoming o‘ziga parallel, lekin teskari yo‘nalishda ko‘chirsak, vektor (— UB0) ni hosil qilamiz. UAO va (— UBO) faza kuchlanishlari vektorlarining yig‘indisi UBO kuchlanish vektoriga teng.

Shunga o‘xshash yuqoridagi formulalar asosida UBC va

• 
  AO liniya kuchlanishlari vektorlarini ko‘ramiz. 4.4- rasmdagi
  

4.4- rasm.
46

www.ziyouz.com kutubxonasi

vektor diagrammadan ko‘rinib turibdiki, liniya kuchlanish-lari £/ab, Ubc, UCA ham bir-biriga nisbatan 120°, faza kuchla-nishlari UA0, Um, Uco esa 30° siljigan.

Endi OMD teng yonli uchburchakning uchidan asosiga perpendikular tushirsak, OKM to‘g‘ri burchakli uchbur-chakni hosil qilamiz. Bu uchburchakdan:
2 ' ^ BC ^ BO 'cos >

cos 30°= cos 30°=

Bu uchburchaklardagi munosabatlar vektor diagramma-ning uchala teng yonli uchburchaklari uchun adolatli bo‘lgani uchun, bu ifodani umumlashtirib quyidagicha yozish mumkin:
1/ 2U , = ^ f U k yoki UK = ^ U f
Demak, „yulduzcha“ usulida ulangan uch fazali zanjir uchun:
Ux =sIT-Uf va 1= /f .
Iste'molchining neytral nuqtasi bo‘lgan „0 ,“ tugun uchun Kirxgofning birinchi qonunini yozamiz:
Bu toklaming vektor diagrammasini ZA= ZB= Zc shart bilan chizamiz. Har bir fazada to‘la kompleks qarshiliklar aktiv-induktiv xarakterga ega. Har bir fazada reaktiv qar-
+1

+J

4 .5 - rasm .

47

www.ziyouz.com kutubxonasi

+1	shilik X = XL- X C> 1		boigan
	hol uchun toklarning		vektor
		diagrammasi 4.5- rasmda ko‘r-
	satilgan.
		Toia kompleks qarshiliklar
UBOl		teng boiganda generator va
		iste’molchi neytral nuqtalarini
^	tutashtiruvchi simdagi		tok /N
4.6- rasm.		nolga teng boiadi. Bu rejim

simmetrik rejim deyiladi va uch fazali zanjiming bu holatida har bir fazadagi kuchlanish va tok orasidagi faza siljishi tp bir-biriga teng boiib, quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

20. 
    X y = arctg— •
    

R
Fazadagi to ia kompleks qarshiliklar teng boimay, EYK simmetrik boisa, bunday rejim nosimmetrik rejim deyiladi.
4.6- rasmda UA0] =UA0 + 0 ^ formulaga muvofiqchizil-gan vektor diagramma ko‘rsatilgan. Bunda f/00 = <7N neytralning og‘ish (siljish) kuchlanishi deyiladi va u uch fazali zanjiming nosimmetrikligini ko‘rsatadi.