0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. T. Turdiyev elektrotexnika va elektronika asoslari

2.1- rasm.
12
^ _
Ua
R R
Zaryad miqdori quyidagicha aniqlanadi:

? = /•/,
u holda bajarilgan ish:

A=UI-1.
Zanjiming tashqi qismida, ya’ni iste'molchida bajarilgan ish:

www.ziyouz.com kutubxonasi

4 , = ^ i t

va manbaning isrof energiyasi:
A0 = U0 I t .
Lekin E = U^— U0, demak, Aist + 4, =Am, ya’ni manbaning ishlab chiqaradigan energiyasi:
A = E l t .
Elektr tokining quwati quyidagi formula orqali aniq-lanadi:

bunda Pm — manbaning elektr quwati.	= Uisl •/,
Demak, iste’molchining elektr quwati

manbaning isrof quwati P0 = U0 • I. Quwat W, kW, MW larda o'lchanadi.

Ajralib chiqqan issiqlik miqdori o'tkazgichdan o‘tayot-gan tokning kvadratiga, qarshilik va ma’lum miqdorda tok o‘tgan vaqtga to‘g‘ri proporsionaldir.

Q = I 2- R t, :
bu yerda Q— o'tkazgichdan ajralib chiqqan issiqlik miqdori. Om qonuniga binoan U = /• R, quwat P = U • / = / 2 • R. Demak,

Q = P • t.
Yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, zanjirning ikki nuq-tasidagi potensiallar ayirmasi kuchlanish yoki kuchlanishning pasayishi deyiladi. Binobarin:

^ i 2 = / = ^ ~ ,	. *
R
u n = u x - U2 = I • R.	' ’ 'T

Demak, kuchlanish yoki kuchlanishning pasayishi zan-jir bir qismining potensiallari ayirmasiga teng bo‘lib, bu kattalik shu qismdagi tok va qarshilikning ko‘paytmasi bilan aniqlanadi. Qarshilikka teskari kattalik o‘tkazgichning o‘t-kazuvchanligi deyiladi:

17. 
    = — , sim.
    

13

www.ziyouz.com kutubxonasi

Butun zanjir uchun Om qonuni quyidagicha ta’rifla-nadi: berk zanjirdagi tok zanjirdagi EYK ga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, zanjirning butun qarshiligiga teskari proporsionaldir.

R + r0
Bundan E = / • R + I • r0.

11.^= I - R — zanjirning tashqi qismidagi kuchlanish-ning pasayishi. U = /• r0— manbaning ichidagi kuchlanishning pasayishi.
Bir konturli elektr zanjirda iste'molchidagi kuchlanish butun zanjir uchun Om qonuniga asosan (2.1- rasm):

U = E + I ■rQ.
Agar bu ifodada E — const va rg — const bo‘lib, tok iste’-molchi qarshiligi o'zgarishi hisobiga o‘zgartirilsa, bunday bog‘liqlik elektr zanjirining volt-amper tavsifi deb ataladi. 2. 2-rasmda bu bog'lanish grafik tarzda ko‘rsatilgan. Bu xa-rakteristikaning k nuqtasida zanjirdagi tok nolga teng. Zan-jirdagi tok faqat zanjir uzilgandagina nolga teng bo‘lishi mumkin. Bu rejim salt yurish rejimi deyiladi. Bu rejimda U = E va iste’molchi manbadan uzilgan bo‘ladi.

14

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xarakteristikaning n nuqtasida U = 0 bo‘lib, tok eng katta (maksimal) qiymatga erishadi. Bu rejim qisqa tutash rejimi deyiladi. Umuman, bu rejim shikastlanish rejimi deyiladi, chunki bu rejimda zanjirdagi tok faqat manbaning ichki qarshiligi bilan cheklangandir. Ichki qarshilik esa amalda iste’molchi qarshiligidan ancha kam bo‘ladi, ya'ni Rg « K r

Bunda, elektr zanjiridagi tok juda katta qiymatga erisha-di, boshqacha qilib aytganda, o‘tkazgichlar katta tok ta'sirida kuyib ketadi. Bu ikkala rejimdan elektrotexnik uskunalaming nazariy tomonlarini o‘rganishda foydalaniladi.