Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Сланец битумлари. 
Ёнувчан сланецни қайта 
ишлаганда чиқадиган ик­
киламчи маҳсулотни орга­
16.2-расм.
Кира таркибидан асфальт ва суюқ 
битум — мальтани олиш технологияси:
/ — кирани сую лтириш ; 
2—
экстрактор; 
3—
сепаратор; 
4—
битум йиғнладиган қозон; 5— транспортёр; 
6—
қум 
омбори; / — кира; / / — буғ; / / / — конденсат; 
IV—
битум; 
V
— қум; 
VI—
босимли ҳаво; 
VII—сув.
404

---

ник боғловчилар сифатида, хусусан, йўлбоп асфальт-бетон олиш­
да ишлатилади. Ёнувчан сланец таркибида кероген бўлган чўкинди 
органоген тоғ жинсидир. Кероген нефтга ўхшаш органик модда 
бўлиб, таркибида 65—80 % углерод, 8— 11 % водород, 5— 12 % 
кислород ва бошқа аралашмалар бор.
Қатрон
Тошкўмир, ёғоч ва торфни қайта ишлаб органик боғловчи ашё — 
қатрон олинади. Тошкўмир қатрони асосида олинадиган бетондаги 
тўлдиргич доналари юзасида парда \осил бўлади. Ундаги ёғнинг 
бир қисми буғланади, смолалар эса полимеризацияланиб конден- 
сацияланади. Иссикдик таъсирида бўлаётган бу жараёнда қатрон 
битум сингари қайишқоқ, ёпишқоқ хоссага эга бўлади. Аммо, ҳаро- 
рат кўтарилганда унинг қуюқ битумга нисбатан мустаҳкамлиги, 
эгилувчанлиги камаяди. Қатрон тез эскиради. Тош юзасига битумга 
қараганда мустаҳкам ёпишади. Унинг зичлиги 1,2—1,25 г/см 3 га тенг. 
Хом тошкўмир смоласини қайта ишлаганда юқори ҳароратли ёки 
ўрта ҳароратли пек олинади. Йўл қурилишида асосан ўрта ҳарорат- 
ли пек ишлатилади. Давлат стандартларига кўра тошкўмир пеки А 
ва Б маркаларга бўлинади. А маркали пекнинг юмшаш ҳарорати 65 
дан 75°С гача, Б маркали пекники эса 75—83°С гача бўлиши мумкин.
Тошкўмир қатрони аралашма ва иккиламчи хилларга бўлинади. 
Антрацен моддалари ёки қийин эрувчан тошкўмир ёғларини пек 
билан қориштириб аралашма қатрон олинади. Хом смолаларни қайта 
ишлаб ҳайдашда қурилишда кенг ишлатиладиган иккиламчи қат- 
ронлар ҳосил бўлади. Йўлбоп тошкўмир қатронлари йўл-қурилиш 
ашёлари базасида ёки зарурият бўлса асфальт-бетон заводларида 
тайёрланади. Бунинг учун пек сакдагич ҳовуз ва эритувчи тошкў- 
мир тайёрлайдиган қозон ва керакли машина-ускуна, тарозилар 
ва тайёр маҳсулот сакдагичлардан ташкил топган технология ти­
зими қурилган бўлиши керак.
Пек махсус қозонда 100°С гача қиздирилади ва унга 140— 150°С 
да қиздирилган 1Q5— 110°С ҳароратли сувсиз тошкўмир мойи куши- 
лад и.
Йўл қурилишида ишлатиладиган тошкўмир қатрони давлат 
стандартларига кўра олтита (Д-1, Д -2, Д -3, Д -4, Д -5, Д -6) марка- 
га бўлинади. Уларнинг хоссалари куйидаги 16.1-жадвалда ёритилган.
Ёғоч қатрони ёғоч смоласидан олинади. Ёғочни 300°С ҳароратда 
қайта ишлаганда иккиламчи ёғоч қатрони ажрадади.
405

---

Ёғоч қатрони боғловчи моддадир. Тош юзаси билан яхши ёпи­
шади, аммо иссиқлик ва кислород таъсирида тез эскиради. Уни 
аҳоли яшамайдиган маҳаллий йўллар қурилишида ишлатиш мум­
кин. Чунки, у ўзидан ёқимсиз ҳид чиқаради. Табиий тош билан 
ёпишишини яхшилаш мақсадида асфальт-бетон қоришмасини тай- 
ёрлаётганда битумга 10— 15 % ёғоч қатрони қўшилади.