Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

сифатини 
ниҳоятдэ яхшилаш;
207

---

аш ёларнинг таннархини камайтириш ; ишлаб чиқариш техноло- 
гияларини ҳамда ашё турларини ўзгартириш ва кенгайтириш ; иш ­
лаб чиқариш унумдорлигини ошириш, корхоналар қувватини муво- 
фиқпаш тириш . Буларни амалга ош ириш учун бўлажак мутахассис 
ва муҳандис зиммасига қуйидаги вазифалар қўйилади: келажакда 
республикамиз вилоятлари учун деворбоп ашёларга амалдаги талаб 
микдорини аниқлаш , жаҳон стандартларига жавоб бермайдиган 
эски маш ина ва ускуналарни янгиларига алмаштириш, шунингдек, 
хом ашёга танқис деворбоп аш ёларни ишлаб чиқариш қувватини 
аниқлаш .
Меҳнат ва атроф-муҳит муҳофазаси
Сопол буюмларни ишлаб чиқариш да қўлланиладиган, вақт ути­
ши билан эскирган технологияларда чанг чиқиш и ва ш овқин д ара­
жаси ю қоридир. Хом аш ёларни таш иш , майдалаш ва туйиш да 
чиқадиган чанг ва ш овқиндан муҳофаза қилишда техника хавф- 
сизлиги қонун-қоидаларига риоя қилиш керак. Республикамизга 
кириб келаётган Европа технологиялари юқоридаги камчиликларни 
инобатга олган такомиллаш ган технологиялардир. Қўл меҳнати 
талаб этиладиган технологик жараёнларда меҳнат қилаётган ишчи 
нафас йўлини чангдан тўсувчи мосламалар, махсус қўлқоп, кўз- 
ойнак, ш унингдек, шахсий аптечка билан таъминланган бўлиши 
лозим. Бундан таш қари, сопол ишлаб чиқарувчи корхоналар ўз 
иш чиларини муттасил равиш да тиббий кўрикдан ўтказиб туриш - 
лари талаб этилади.
Қизиқарли маълумотлар 
И Н К РУ С ТА Ц И Я Н И М А ?
И нкрустация (қадама нақш ) санъати — бинолар, ҳайкаллар 
ва бош қа ҳар хил буюмларни мармар, ноёб тошлар, турли темир 
бўлакларини ўйилган нақшлар ва тасвирлар билан безатиш Қадимги 
Ш арқцаёқ вужудга келган эди. Даставвал инкрустация билан беза- 
тиладиган объектларнинг муҳим унсурлари ажратиб олинади. Булар 
ҳайкаллар ва бюстларнинг кўзлари, ҳар хил меъморий унсурлардир. 
К ейинчалик Қадимги Ю нонистон ва Римда инкрустация бир хил 
рангли темирлардан ҳамда о қ мармардан ишланган буюмларни 
безаш усулларидан бирига айланди.
X I—XIII асрларда инкрустация санъатининг ривож ланиш и энг 
юқори даражасига эриш ди. Антик санъат анъаналаридан фойда-
208

---

ланган У йғониш даври итальян усталари оқтош дан тикланган 
иморатларни ҳар хил рангдаги мармар ва бошқа рангли тош лардан 
ишланган сержило нақшлар, кўплаб лавҳалар — паннолар билан 
безадилар.
Айнан ўша кезларда инкрустациянинг бош қа бир кўриниш и 
интарсия—ёғоч буюмларини турли рангдаги ёғочларнинг юпқа 
тахтачаларидан йиғилган нақшлар ва тасвирлар билан безаш ҳам 
вужудга келди.
С И Д О В САВОЛЛАРИ
1. Сополлар таркиби ва уларнинг турлари ҳақида тушунча.
2. С ополбоп хом ашёларни ишлаб чиқариш технологиялари қандай?
3. Девор қуришда ва пардозлашда ишлатиладиган сопол аш ёларнинг қандай 
турларини биласиз?
4. Сопол ашёлари ишлаб чиқариш да илм ий-техника янгиликлари.
209

---

8-боб.
Ю Қ О Р И ҲАРОРАТДА Э Р И Т И Б ОЛИНАДИГАН
АШ ЁЛАР
Табиий анорганик хом ашёлар ҳамда саноат тош қолларини 
юқори ҳароратда эритиб сую қ ёки қую қ бўтқасим он ҳолатда 
қолипларга қуйилади. С овитгандан кейин улар ш иш а ва тош 
сингари қаттиқ, ўта мустаҳкам ашёга айланади. Эритиладиган хом 
аш ёнинг келиб чиқиш и ва таркибидаги минераллар турларига кўра 
шиша эритма (асосан кварц қуми ва бошқа чўкинди тоғ жинслари); 
тошли эритма (магматик ва чўкинди тоғ жинслари) ва тош қолли 
эритм а (сан о ат тош қоли ва ашё х о ссалари н и яхш и лай ди ган
қўшилмалар) гурух^арига бўлинади.
Республикамизда минерал эритмалар асосида олинадиган 
курилиш ашёларини ишлаб чиқариш учун зарур тоғ жинслари, саноат 
чиқинди захиралари жуда кўп. Табиий минерал захиралари — кварц 
қуми, оҳактош, доломит, тошкўмир, базальт, диабаз сингари хом 
ашёлардан етарли даражада ўта мустах,кам қурилиш ашёлари олиш 
мумкин. Шунингдек, йиллар давомида йиғилиб қолган миллион тонна 
саноат ч и қи н д и л ар и —тош қол (пўлат қолдик^арини эритганда 
чиқадиган чиқинди) фосфогипс, кул-тошқол каби (ИЭСлардаги 
чиқинди) чиқиндилар ҳам бундай қурилиш ашёлари учун хом ашё 
сифатида иш лаш лиш и мумкин.
М инерал эритмалардан турли конструкциялар, иссиқликни 
саьуювчи махсус қувурлар ва пардозбоп қурилиш ашёлари тайёр­
ланади. Бундай қурилиш аш ёлари зарарли барча муҳитларга 
чидамли (кислоталардан таш қари), нур ўтказувчан, иш қаланиш га 
бўлган мустаҳкамлиги юқори, безакбоп ва самарали бўлганлиги 
туфайли қурилишда кўп ишлатилади.
Ш иша ишлаб чиқариш эрамиздан 4000 йил аввал М исрда ва 
Мессопотамияда йўлга қўйилган. Қурилишда шиша листларининг 
кенг миқёсда ишлатилиши XIX асрга тўғри келади. XX асрдан бошлаб 
шишадан қурилишбоп ашёларнинг кўп турлари ишлаб чиқарила 
бошланди. Ҳозирги шиша ишлаб чиқариш саноатида махсус техник 
шиша буюмлари, иссикушкни саьуювчилари шишаблоклар, узун 
шишалар, шиша пакетлар кўплаб ишлаб чиқарилмоқда.
210

---