Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари



Download 9,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet170/415
Sana09.06.2022
Hajmi9,39 Mb.
#648448
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   415
Bog'liq
ҚУРИЛИШ АШЁЛАРИ

Шиша ва унинг хоссалари
И ш қорли ва гилтупроқ ишқорлари — силикатларни юқори ҳа- 
роратда эритишдан ҳосил бўлган қуюқ бўтқа тез совитилса, у ш и­
шасимон моддага айланади. Ш иш а эритмаси ҳароратнинг ортиши 
билан суюқланмайди, балки қуюк^игича қолаверади. Ҳ арорат па- 
сайиш и билан унинг қуюқлиги ортади ва ниҳоят қаттиқ жисм — 
шишага айланади. У оддий ҳароратда қаттиқ ва жуда мўрт, ялтироқ 
кўринишда бўлади.
Таснифига кўра ш иш а ва шиша буюмлар қуйидаги rypyjyiapra 
бўлинади: кимёвий таркибига қараб оксидли (силикатли, кварцли, 
боратли, фосфатли); кислородсиз (галогенли, нитратли) шишалар. 
Иш латилишига қараб, қурилишбоп; техник (кварцли атом ва нур 
техникасибоп шиша оптика, чиниқтирилган, кўп қатламли ва ҳ.к.); 
шиш а атомли, тарозибоп шиша.
Шиша 
— аморф, яъни бир жинсли модда. Унинг сиқилиш ёки 
эгилишидаги мустаҳкамлиги тузилишига боғлиқэмас. Бир жинсли 
бўлганлиги сабабли мустаҳкамлиги \ам м а ерида бир хил бўлади. 
Ишлатилиш ига кўра ш иш а бир неча гуруҳга бўлинади. Шулардан 
бири ҳозирги вақтда шиша саноатимизда ишлаб чиқариладиган 
ва асосан қурилишда ишлатиладиган силикат ш иш адир. Силикат 
шиша натрий, кальций, магний ва оз микдордаги калий каби ок- 
сидлардан ташкил топган қум-тупроқлардан иборат.
Ш иша ҳамма вақт ҳам бир хил кимёвий таркибга эга эмас. У 
шартли равишда қуйидаги оксидлардан ташкил топган (оғирлигига 
кўра, %): SiO, - 6 4 -7 3 .4 ; N a ,0 3 - 1 0 -1 5 ,5 ; K20 - 0 - 0 ,4 ; S 0 3 -
0—0,5; B20 3 — 0—0,5. Эриш жараёнида хом ашё таркибидаги ҳар 
бир оксиднинг ўзига хос таъсири бор. М асалан, натрий оксиди ва 
бўр оксиди эриш ж араён ини тезлаш тиради, эриш ҳароратини 
пасайтиради, ш иш анинг кимёвий чидамлилигини камайтиради. 
Калий оксиди шишанинг ялтироқлигини, кимёвий чидамлилигини 
ош ириб, нурни кўп ўтказади. Алюмин оксиди ш иш анинг мус- 
таҳкамлигини, юқори ҳароратга ва кимёвий чидамлилигини о ш и ­
ради. Оптик ёки биллур ш иш а олишда шишадан ўтаётган нурнинг 
синиш бурчагини ош ириш мақсадида унинг тарки б и га қалай 
қўшилади. Ш иша ишлаб чиқариш да иш латиладиган хом ашёлар 
асосий ва қўш имча турларга бўлинади. А сосий м инерал хом 
аш ёлардан ташкил топган ш иш а таркибида кварц қуми, сода, 
долом и т, оҳактош , поташ , натрий сульфати мавжуд. Буларга 
қисм ан, саноат маҳсулотлари ҳам киради. Ҳ озирги иш ланган
211


технологияларга кўра озгина домна тош қоли, таркибида кварц 
бўлган ашёлар, тетраборат кальций, ш иш а синик,лари ва ҳоказолар 
ҳам асосий хом ашё сифатида ишлатилади. М инерал хом аш ёлар 
тар ки б и д а ҳар хил аралаш м ал ар бўлгани туф айли у л а р н и н г 
минералогик таркиби ўзгариб туради. Аралашмалар икки гуруҳга 
бўлинади: биринчиси — шиша сифатини ёмонлаш тирадиган ва 
иккинчиси — хом ашё хоссаларига мос аралаш малардир (алюмин 
оксиди, кальций, магний, калий, натрий). Аралашмалар ш иш ани 
хиралаштиради ёки бошқа рангга киритади ёки бўлмаса шишада 
турли нуқсонлар пайдо бўлишига сабаб бўлади.
Қўшимча хом ашёлар шиша бўтқасини тобига келгунга қадар 
эритиш жараёнларини яхшилаш ҳамда ш иш анинг керакли хос- 
саларга эриш иш и мақсадида ишлатилади. М асалан, шишада ҳаво 
пуфакчалари бўлмаслигини таъминлаш учун сульфат натрий ва 
алюмин, калий селитраси, маргумушсимон ангидридлар қўшилади. 
Ш иш анинг қўнғир ёки хира бўлиши учун асосий хом ашёга плавик 
шпат, криолит, иккиламчи суперфосфатлар қўшилади. Рангли ши- 
шалар олиш да кўк ранг берувчи хром, ҳаво рангли кобальт, бинаф ­
ша рангли марганец, жигарранг темир оксиди ишлатилади.
Қ ури ли ш ш и ш аси н и и ш лаб ч и қар и ш д а асоси й хом аш ё 
сифатида таркибида темир оксидлари кам бўлган кварц қуми, сода 
ёки натрий сульфати, поташ, оҳактош ёки бўр ишлатилади. Эритиш 
олдидан хом ашёга 15—20 % ш иш а кукуни қўш илади. Ш иша 
буюмлар тайёрлашнинг технологик жараёни қуйидагича: хом ашёни 
майдалаб эритишга тайёрлаш, шиша бўтқасини махсус қозонларда 
1500°С гача ҳароратда эритиш ва ниҳоят, қолиплаш. Асосий ва 
қўшимча хом ашёлар аралашмасидан тайёрланган таркибни 1100— 
1150°С гача қиздирганда, аввало, қаттиқ ҳолатдаги силикатлар 
ҳосил бўлади, кейин эрийди.
Ҳ ароратнинг кўтарилиши билан ундаги қийин эрувчи SiO, ва 
А120 3 моддалар эриб, қуюқ шиша бўтқа ҳолатига ўтади. Таркиби 
бир хил бўлмаганда бўтқа ҳаво пуфакчалари билан тўйинади.
Ш иш а бўтқасининг ти н и қ бўлиши ва уни бир ж инсли (гомо- 
генлаш) ҳолатга келтириш мақсадида ҳарорат 1600°С гача кўтари- 
лади. Ш иш а бўтқаси бироз суюқлашади, ундаги ҳаво пуфакчалари 
чиқиб, бир жинсли ти н и қ ҳолатга ўтади ва тобланади. Тобланган 
ш иш а бўтқасини қолиплаш учун ш иш а эритмаси узлуксиз сўриш 
ускунасидан ўтказилади ёки чиғирланади ва секин-аста совитилади. 
К ейин маълум ўлчамда кесилиб, сирти силлииуганади ва пардоз 
берилади. Қурилиш мақсадлари учун ишлаб чиқариладиган шиша
212


буюмлар турига ва хом аш ёнинг таркибига қараб махсус ш иш а 
эритувчи хумдонларда 1500°С гача ҳароратда ишлаб олинади.

Download 9,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   415




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish