Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Қурилиш ашёларибоп чиқиндилар
Минерал хом ашёларни қазиб олишда бир қатор иккиламчи 
чиқиндилар ҳосил бўлади. Буларга асосан йирик корхоналарда (Ол-
157

---

6 .1 -ж а д ва л
Қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган чиқиндилар
Чиқиндилар
Қурилиш ашёлари
Домна, мартен ва ферромарганец 
ўчоқларида эриган қора темирдан 
чиқадиган тошқоллар
Портландцемент клинкери, минерал 
қўшилмали цементлар, тошқол 
портландцемент, КОИЦ, тўлдиргич, 
тошқол пахта, тошқол сит&ли ваҳ.к.
Мис, никел, қўрғошин ва бошқа 
рангли темирлар олишда чиққан 
чиқиндилар. Боксид, нефелин, каолин 
қуйқалари
Автоклавда қотадиган боғловчилар, 
қум, чақиқтош, портландцемент 
клинкери, нефелин цемента, тупроқни 
маҳкамлаш, ўтга чидамли, иссиқликни 
ўтказмайдиган ва ҳ.к.
Иссик,пик электр станция кули ва
Т О Ш Қ О Л И
Боғловчилар, газбетон, силикат 
буюмлар, сополбоп қўшилма ва ҳ.к.
Қазилма бойликларни очиқусулда 
қазиганда, юзасини очганда чиқадиган 
жинслар, флотация чиқиндилари
Портландцемент клинкери, ҳавойи 
о\ак, минерал пахта, шиша, 
пигментлар, ғишт, силикат ғишт, 
бетон учун тўлдиргич ва ҳ.к.
Кумирни қазишда ва қайта ишлашда: 
кокс, кимё, пахта чиқиндилари
Ғовак тўлдиргич, ғишт йўл қурилиши 
ва ҳ. к.
Гипсли чиқиндилар фосфогипс, 
фторгипс, борогипс, сульфогипс
Гипсбоп хом ашё
Ёғоч ва ўрмон чиқиндилари пўстлоқ, 
тўнка, шох-шабба, бутоқ, пуштахта, 
қипиқ, пайраҳа қиринди, лигнин, скоп 
ва ҳ.к.
Арболит, фибролит, ёғоч толали плита 
(ЁТП), ёғоч пайраҳали тахта (ЁПТ), 
қипиқ бетон, ёпиштирилган буюмлар, 
паркет, пўстлоқ плита, ёнувчан 
қўшилма, пардозбоп ашёлар, томбоп 
қоғоз, ва ҳ.к.
Қурилиш ашё саноати чиқиндилари: 
цемент, тош чанги, яроқсиз ғишт, эски 
бетон ва ҳ.к.
Портландцемент, тўлдиргичлар, 
минерал кукун, қўшилмалар, 
аралашма боғловчилар ва \.к.
Электртермофосфор, пўлат 
эритмасидан чиққан тошқол
Портландцемент, ТПЦ, КОИЦ, 
сульфатга чидамли ТПЦ, қуйма 
чақиқ^ош, деворбоп сопол.
Синган шиша саноати чиқиндиси, 
қоғоз, латга, ш и нал ар ва \.к.
Шиша, асфальт учун кукун тўлдиргич, 
сополга қўшилма, бетон учун ғовакли 
тўлдиргич, томбоп қоғоз, изол, 
фольгаизол ва ҳ.к.
малиқ, Ф ар ғон а, Навоий, А нгрен) маҳсулот ишлаб чиқариш нати­
жасида ҳосил бўлган ф осф оги п с тош қол, кул-тош қол, куйган 
жинслар киради.
Соҳа олимларининг илмий изланиш натижалари фосфорли 
тош қолни силикат бетон, силикат ғишт, сопол буюмлари ва куй-
158

---

дирилмай олинадиган боғловчилар олишда ишлатиш мақсадга 
мувофиқлигини кўрсатди.
Рангли темир тошқолларини ишлатишдан олдин, ундаги темир 
қолдиқларини қайта ишлаб олиш ва уларни қурилишда ишлатиш 
технологияларини лойиҳалаш керак. Бундай тошқол цемент, қуйма 
тош , шағал ва бошқа қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш учун 
қимматбаҳо хом ашё ҳисобланади. Сўнгги йилларда металлургия 
заводларидаги тошқол қайта ишланиб улардан темир қолдик^арини 
ажратиб олиш усули йўлга қўйилмоқда. Ҳар хил шароитда ёнган, 
ер ости кўмир қолдиьутари атрофида куйган жинслар 
глиеж 
деб 
аталади. Куйган жинсларни қурилишда сопол буюмлари, боғлов- 
чилар, бетонлар ишлаб чиқаришда қўллаш мумкин.
Ҳозирги илмий-тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, бу 
ашёлар қурилиш буюмлари ишлаб чиқаришда бебаҳо ҳисобланади. 
Уларнинг адсорбцион хусусиятлари сувни тозалашда, полимер ком- 
позициялар ва минерал боғловчилар ишлаб чиқаришда қўшилма 
сифатида ишлатилганда фойдалидир.
Асбестцемент буюмларни ишлаб чиқаришда қосил бўладиган 
«цемент—асбест—сув» қуйқаси таркибида 80—90 % асбест толаси 
ва 5 —20 % п ортландцем ент бўлади. Т и н ди р и лган қ уй қан и н г 
намлиги 30—60 %га тенг. Бу қуйқа томга иссиқликни саьуювчи 
қатлам сифатида ишлатилиши мумкин. У н и н г зичлиги 41 0 —500 
к г/м 3, мустаҳкамлиги 1,5 М П а ва иссиқлик ўтказувчанлиги 0,11 —
0,13 В т/(м °С) дан ортмайди.
Фосфорли ўғит ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган