|
Иккиламчи хом ашё
— ишлатишга яроқсиз
бўлиб қолган маҳсулотнинг хом ашё сифатида қайтадан ишлати-
154
лиши. Барча чиқиндилар минерал ва органик гуру\ларга бўлинади.
Х алқ хўж алигининг ҳамма соҳасидаги минерал чиқиндилар кури
лиш ашёлари саноати учун ишлатилади. Ш унингдек, чиқиндилар
кимёвий таркибига кўра силикатли, карбонатли, оҳакли, гипсли,
темирли, ишқорли турларга бўлинади. Чиқиндиларнинг асосий
қисмини силикатлар ва алюмосиликат кальций ва магнийлар таш
кил этади. Чунки, ер куррасининг 86,5 % табиий силикатлардан
иборат.
Иссикушк электрстанция (И ЭС ) чиқиндилари кул ва тошқол —
иситиш шохобчалари учун ишлатиладиган тошкўмир ёнганда кулга
айланган ва қотишма бўлиб қолган саноат чиқиндисидир. Ўртача
қувватдаги битта ИЭС дан ҳар йили 1 млн. тоннагача кул ва тошқол
чиқиндиси чиқади. Агар кўп кулли ёқилғи ишлатилса, И Э С дан
чиқадиган саноат чиқиндилари йилига 5 млн. тоннагача бўлиши
мумкин. Кимёвий таркибига кўра ёқилғи, кул ва тошқол асосан
S i 0 2, А120 3, F e20 3, С аО , MgO ва бошқа ёнмай қолган моддалардан
ташкил топган. Бундай саноат чиқиндилари фақатгина 3—4 %гина
ишлатилади Ҳозирги замонавий И ЭСларда ёқилғилар чанг ҳолатда
ишлатилади. Ч ангнинг ёниши жараёнида эриган ёқилғи заррача-
ларининг ўзаро ёпишишидан тошқол ҳосил бўлади. Тошқол дона-
си ни нг йириклиги 1—50 мм. ларга тенг бўлиб, ўтдонда қолади,
кул эса тутун ва газлар билан бирга чанг ҳолатда электр фильтр ва
циклонларга йиғилади. Кул заррачасининг йириклиги 1 мм. гача.
Сирти силлиқ, ш ишасимон, чизиқ шаклларда бўлади. Бундай чанг
заррачанинг йириклиги 50—60 млм. гача бўлади.
И ЭС кули ва тошқолларини цемент ишлаб чиқаришда фаол
қўшилма сиф атида, қоришма ва бетон буюмлари тайёрлаш да
шунингдек, қурилишнинг деярли ҳамма соҳаларида ишлатса бўлади.
Темирш унослик тошқоли энг кўп чиқинди чиқадиган соҳанинг
маҳсулотидир. Темир рудасини домна, мартен ва ферромарганец
ўчоқларида эритиб олинган чўян, пўлат ишлаб чиқариш учун
асосий хом ашё бўлса, ундан қолгани тошқол қўшимча чиқиндидир.
Бир то нна темир рудасидан ф ақатгина 40 0 к г чўян олинади,
қолгани чиқинди сифатида ташланади. У н и н г таркибида 30 га яқин
кимёвий моддалар бор. Улар асосий оксидлар сифатида ( S i 0 2, А120 3,
C aO , MgO) кул ва тошқол таркибини ташкил этади. Д ом на тош-
қоллари нордон (М 0< 1 ) ва асосий фаол қисм (М 0> 1 ) ларга бўли-
нади. Тошқол сифати ундаги ко кс, ёнм аган жинслар ва бошқа
аралашмалар микдори билан баҳоланади. А сосан цемент саноати
155
ва бошқа қурилиш ашёлари ишлаб чиқаришда 75 %га яқин домна
тошқоли ишлатилади.
Тош қолни доналарга бўлиш учун, домнадан эриб чиқаётганда
унга совуқ сув сепиб турилади ва унинг кескин совиши натижасида,
тошқол эритма парчаланади ва шишасимон ҳолатда қотади. Темир
чиқинди ва пўлатни мартен ўчокутарида эритганда ажраладиган
тош қол кўп ишлатилмайди. Ч унки, тош қолни нг минералогик
таркиби доимо бир хил бўлмайди. Ш унингдек, уни ишлатишда
таркибида қолган 25—27% гача темир бироз қийинчиликлар туғ-
диради. Тош қол таркибидаги темир қолдиқлари ажратилса, у ҳолда
куйдирилмай олинадиган тошқол ишқорли цемент учун асосий
хом ашё бўлиши мумкин.
Рангли темир ишлаб чиқаришда тошқол жуда кўп миқдорда
чиқади ва ўзининг таркибига кўра ҳар хил бўладм. Бир тонна мис
олиш учун 10—30 тонна тошқол чиқинди сифатида ташланади.
Никель олишда эса 150 тонна чиқинди чиқади. Булардан самарали
курилиш ашёлари ишлаб чиқариш учун ундаги мис, пўлат ва бошқа
нодир темирларни ажратиш керак бўлади. Бундай тошқол цемент
саноатида, куйдирилмай олинадиган тош қол ишқорли цемент
ишлаб чиқаришда ишлатилади.
Фойдали қазилмаларни очи қ усулда қазиб олишда чиқадиган
то ғ руда ж инслари са н о а т чиқиндилари си ф ати да жуда кўп
микдорда йиғилиб қолади. Бундай чиқиндиларнинг 4 —5 %игина
қайта ишланади. Т о ғ жинсларини қайта ишлаш комбинатлари
захираларни очишда ва фойдали минерал хом ашёларни қазиб
олишда ҳамда уларни қайта ишлашда чиқадиган чиқиндилар махсус
ерларга йиғилади. Бунинг учун жуда катта транспорт харажатлари
сарфланади ва бу маҳсулот таннархига таъсир кўрсатади.
^ о ш к ў м и р н и қазиб олиш ва уни қайта ишлаш саноатида
чиқадиган чиқиндилар, М Д Ҳ га кирган республикаларда йилига
ўртача 50 млн. тоннани ташкил этади. Бундай чиқиндилар ўзла-
рининг кимёвий таркибига кўра турғунлиги билан бошқалардан
фарқ қилади. Таркибида тошкўмир бўлган саноат чиқиндиларида
S i 0 2, А120 3, F e20 3,C a 0 , MgO, Н20 , S каби минераллар б о р >
Гипсли боғловчи моддалар ишлаб чиқариш саноатидаги чи-
қиндилар таркибида кальций сульфати ўз ҳолатича сақланган бў-
лади. Илмий изланишлар шуни кўрсатдики, кўпгина кимё сан о
атида чиқадиган чиқиндилар гипсли боғловчиларнинг ўрнини боса
олар экан, жумладан:
156
Do'stlaringiz bilan baham: |
