Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Ш И Ш А ҚАНДАЙ И Х Т И Р О Қ И Л И Н Г А Н ?
Афсоналарга кўра, кема дарё бўйлаб кезиб, Сурия соҳилларига 
борибди. Саёҳатчилар ўзларига овқат тайёрлаш мақсадида сопол
229

---

идишни осиш га катга тош топа олмайдилар, охири ўз кемаларидаги 
селитра (натрий бирикмаси) нинг йирик бўлакларидан тош ўрнида 
фойдаланадилар. Ю қори ҳароратдан селитра эриб қумга аралаш иб, 
сую қш иш а оқим ига айланади. Балки шу сабабдир, Сурия Ер юзида 
ш иш ани биринчилардан бўлиб каш ф этган мамлакат ҳисобланади.
Ш иш ани қадимда ихтиро этган яна бир мамлакат — Миср. 
Дахмалардан топилган ва милоддан олдинги 7000-йилларга мансуб 
бўлган ш иш а маржонлар ҳамда туморлар шундан далолат беради. 
Ш иш асозлик соҳасида Қадимги римликлар ҳам алоҳида уқувларини 
намоён эта олдилар. Улар деразабоп ойналарни биринчилардан 
бўлиб иш лаб чиқарганлар. Ш иш алар ихтиро қилиниш ига қадар 
инсоният тош , олтин, кумуш, бронза, қалай, мис ва тоғ биллури 
каби темирлардан фойдаланишган. Темир ойналар «хукмронлиги»га 
Венеция чек қўйди. XIII аср охирларида Венециянинг илк ойналари 
пайдо бўлди.
Ч И Н Н И Н И М А ?
Одатдаги кулолчилик — лойдан буюмлар ясашни одамзот сўнгги 
тош давридаёқ ўзлаштирган эди. У кўпроқ ф аянсни эслатади.
Чинни эса тамомила бошқа турдаги буюмдир. Чиннисозлик хом 
ашёси алоҳида о п п о қ тусли л о й -к ао л и н -о қ гил билан дала шпати 
ва кварцнинг қориш масидан иборат. Ч иннилар махсус ўчокдарда 
жуда юқори ҳарорат остида қиздириб тобланади. Х итойлик ҳунар- 
мандлар м илоднинг биринчи асридаёқ чинни буюмлар ясаш ни 
ўзлаш тирадилар. Чинни ишлаб чиқариш амаллари қаттиқ сир ту- 
тилган. 1520 йилдагина португалиялик савдогарлар чинни идиш- 
лар ва каолин бўлаги намуналарини харид қилиб, ўз юртларига 
олиб кетиш га муваф ф ақ бўлдилар.
1875 йилда инглиз геологи Реймс Хаттон, бўш вақтларида ку­
лолчилик буюмлари тайёрлаш билан машғул бўлиб юрган ва Ер­
нинг геологик тарихига оид мутлақо янги назарияни илгари сурган. 
Европаликлар томонидан чинни ишлаб чиқариш нинг сир-асрор- 
ларини очиш га уриниш лари натижасида, бу улуғвор илмий каш - 
ф иёт дунёга келди.
С И Н О В САВОЛЛАРИ
1. Ш иш а н им а ва у қанлай хом аш ёларлан олинади?
2. Ш и ш ан и нг тузилиш и ва ф изик-м еханик хоссаларини баён қилинг.
3. Ш иш а бую млар иш лаб чиқариш нинг умумий технологиясини изо\лан г.
230

---

4. 
И с с и к у ш к н и
сақловчи енгил шиша, пардозбоп ш иш а ва ш иш асимон аш ёлар 
ҳақида маълумот беринг.
5. И нсон органиэмига ф ойдали нурларни ўгказувчи ва зарарли нурларни 
ютувчи ш иш а аш ёлар қандай тайёрланади?
6. Табиий тош ва тош қолдан олинадиган ш иш асимон ва эрувчан ш иш а нима?
7. Тош қол ва базальт толали енгил ш иш а ашёлар.
8. Ш иш а ва тошқол ситаллар қандай ишлаб чиқарилади?
9. Ш иш а чиқиндилардан қандай буюмлар иш ланади?
10. Республикамизда ш иш а ишлаб чиқариш саноати.