Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Кулик шиша доналари 
жуда енгил ва конструктив бетонлар 
олишда енгил тўлдиргич сифатида ишлатилади. Кўпик ш иш а тўл- 
диргич шиша синик,ларини чўян золдирли айланма тегирмонда 
кукун ҳолатгача туйилади ва доналанади. Кейин, айланма хумдонда 
кўпиртириб эритилади. Кўпик шиша тўлдиргичнинг уйилган ҳолат- 
даги зичлиги 100— 150 кг/м 3. га тенг.
Ш иш а ашёлари гуруҳига кирувчи, таркибида кремнезем ва 
иш қорли темир оксиди бўлган ш иш асимон эритм анинг қотган 
ҳолати 
эрувчан шиша 
деб аталади. Оддий шишадан фарқи натрийли 
ёки калийли эрувчан шиша сувда эрийди ва елимли суюқ шишага 
айланади. Сую қ шиша қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш да ва 
қурилиш ишларида кенг ишлатилади. Силикат ва бош қа цемент- 
ларга нисбатан, сую қ ш иш ани елимлаш (боғловчи) қобилияти 
3—5 баравар юқоридир. Сую қ шиша қалин қоғоз, ёғоч, силикат 
аш ёларни, конструкция қисмларини ҳамда ш иш ани темир билан 
елимлашда ишлатилади. Куйдирмай олинадиган иш қорли-тош қол 
цементларга суюқ шиша қўшиб 1200 маркагача бўлган цемент олиш 
мумкин. Ташқи ва ички деворларни пардозлашда иш латиладиган 
силикат бўёғутар олишда эрувчан шиша асосий хом ашё вазифасини 
ўтайди. Ёғоч ва махсус газламаларни ўтга чидамли қилиш учун 
уларни суюқ шиша билан қайта ишланади. Бино ва иншоотларнинг 
пойдевор қамда ҳовуз асосларини пухталашда, туннел ва бош қа 
ер ости қурилмаларни шўр сувлардан сақлашда \ам эрувчан ш иш а 
ишлатилади.
Тош ва тошқол эритмаларидан олинадиган ашёлар
Қуйма тош 
— бу табиий тоғ жинслари ва ҳар хил қўшилмаларни 
юқори ҳароратда эритиб турли шаклдаги қолипларга қуйиб олинган 
ашёдир. Ишлатиладиган тоғ жинсларининг келиб чиқиши ва турига 
қараб қуйма тош пироксенли, мелилитли, муллитли, корундли 
ва бош қа турларга бўлинади. Қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш да,
223

---

асосан, пироксенли конгломератлар ишлатилади. П ироксенли тоғ 
жинслари гуруҳига кирувчи базальт-диабаз каби тош ларни юқори 
ҳароратда эритганда қора, кўкимтир, оч сари қ ва оқ рангли қуйма 
тошлар ҳосил бўлади. М елилитли тоғ ж инсларини эритганда кул­
ранг, муллитли — тўқ кулранг, корундли жинсларни эритиб қолип- 
лаганда оч кулрангдан тўқ оч сариқ ранггача бўлган қуйма тош 
аш ёларини олиш мумкин. Ишлатилишига кўра қуйма тош лар пар­
дозбоп, полбоп ва ўтга бардошли турларга бўлинади.
Қуйма тошлар ўзларининг ф изик ва механик хоссалари билан 
бош қа тошлардан юқори туради. Уларнинг сиқилиш даги мустаҳ- 
камлик чегараси 500 М Па гача боради, қаттиқлиги 7 (пироксен 
тоғ жинслари)дан 9 (корунд)гача ўзгаради, зичлиги 0,2 %дан кам, 
сув шимувчанлиги 0,1 %, чидамлилик коэф ф и ц и ен та 0,9—1,0 га 
тенг. П ироксен гуруҳига тегишли қуйма тош ни 500—700°С гача, 
муллит ва корунд қуйма тош ларини 1500°С гача қиздирганда улар 
эримайди ёки зўриқиш и ҳисобига бузилмайди.
Қуйма тошларни ишлаб чиқариш технологиялари бир-биридан 
ф ар қ қилмайди ва қуйидаги технологик жараёнлар бўйича олиб 
борилади: тегиш ли таркибдаги хом ашёни тайёрлаш (тозалаш , 
майдалаш, ғалвирдан ўтказиш, тарозида тортиш ), 1400—1450°С 
гача қ и зд и р а д и га н а й л а н м а ёки ш ахта ў ч о қ л а р и д а , махсус 
ванналарда электр энергияси воситасида эритиш, олдиндан қизди- 
риб қўйилган қолипларга қуйиш , аста-секин совитиш ва ниҳоят 
қуйма тош юзасини тозалаш ва текислаш.
Эриган тош ни қолипларда совитиш жараёни алоҳида аҳамиятга 
эга. Чунки, бу жараёнда қуйма тош тузилиши шаклланади; 800— 
900°С да қисман кристалланиш и бошланади. С овиш нинг кейинги 
дақиқаларила дарз ёки ёриқлар бўлмаслиги учун қуйма тошда ички 
зўриқиш нинг пайдо бўлмаслигини таъминлаш зарур.