XIII BOB. MUSTABID SOVET TUZUMINING O‘ZBEKISTONDAGI
QATAG‘ONCHILIK SIYOSATI VA UNING OQIBATLARI
Tayanch so‘z va iboralar: Totalitar tizim. Milliy kuchlarni bo’lish. «18-lar
guruhi». «Inog’omovchilar». «Qosimovchilar». Ziyolilar qatag’onligi. Diniy
ta’qiblar. Qatag’onlikning yangi to’lqini. Fan va madaniyatga bosim.
1. Sobiq Ittifoqda ma‘muriy-buyruqbozlik, totalitar tizimning qaror topishi.
Respublika huquqlari, manfaatlarining cheklanishi
Totalitar rejimining qaror topishi XX asrning 20 – yillari ikkinchi yarimlariga kelib
sovetlar mamlakatining hokimiyat boshqaruv - idora tizimida ham keskin o’zgarish
hollari yuz berib bordi. Partiya va davlat boshqaruvi muruvvatlarini o’z qo’li ostiga kiritib
borgan I. V. Stalin asta - sekinlik bilan o’zining yakka xokimligini butun choralar bilan
qaror toptirish harakatida bo’ldi. Shu maqsadga erishish yo’lida u o’z atrofiga bir guruh
hushomadgo’y, labbaychi rahbar kadrlarni to’plab, ularni ishga solib, partiyaning ko’plab
tajribali, inqilobiy kurashlarda jarayonida toblangan, g’oyaviy va siyosiy jihatdan etuk,
nufuzli arboblarini obro’sizlantirishga intildi. 20-yillarda atayin avj oldirilib, odatiy tusga
kirgan «partiyaviy tozalashlar» bahonasida mamlakat hayotining u yoki bu muhim
masalasida sog’lom, xolis fikr bildirgan kadrlarni egallab turgan yuqori vazifalaridan
chetlattirib borildi. Stalin o’z yo’liga g’ov bo’lgan bunday muxolifatchi kuchlar, kadrlarni
tor - mor etish, o’z shaxsiy hokimiyati rejimini qaror toptirib borishda V.M.Molotov,
K.E.Voroshilov, L.M.Kaganovich, L.P.Beriya singari maslakdoshu hamfikr safdoshlari
xizmatidan ustamonlik bilan foydalandi. Mamlakatda yuz berayotgan barcha o’zgarishlar,
yangilanishlar Stalin nomiga nisbat berildi. Hukmron Markaz mafkurasi bu nomni zo’r
berib ko’klarga ko’tarib maqtash, madh qilishga yo’naltirildi.
20-yillar oxirlariga kelib Stalin tomonidan yangi nazariy qarash sifatida ilgari
surilgan «sotsializm mustahkamlanib borgan sari sinfiy dushman qarshiligi ham
shunchalik kuchayib boradi», degan soxta g’oya butun mamlakat uchun halokatli
oqibatlarga olib keldi. Stalin va uning yaqinlari mamlakat va partiya hayotiga oid har bir
masalada o’z irodasi, hukmini boshqalarga majbur etib bordilar. O’z davrida kompartiya
va sovet hokimiyati rahbariyatining o’zak - negizini tashqil etgan Trotskiy, Buxarin,
Kamenov, Zinovev, Rikov, Tomskiy singari taniqli arboblar shunday muxolifatchi guruh
vaqillari sifatida egallab turgan lavozimlaridan olinib, keyinchalik qatag’onlik domiga
duchor etildilar.
Shu tariqa, sobiq Ittifoqda 1917 yildan boshlab shakllanana boshlagan totalitar
siyosiy rejim 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshlarida to’liq qaror topdi. Totalitar
rejimning mazmun-mohiyati, belgilari quyidagilardan iborat:
> ko’ppartiyaviylik tugatiladi, bitta partiya (VKP(b)) butun mamlkatda yagona
hukmron partiyaga aylanadi, uning qarorlari, ko’rsatmalari barcha hokimiyat
organlari tomonidan so’zsiz bajarilishi majburiy bo’ladi;
> davlat boshqaruvi markazdan, diktator tomonidan ma’muriy-buyruqbozlik tarzida
amalga oshiriladi, mahalliy hokimiyat organlari amalda qo’g’irchoq bo’lib qoladi;
260
> ijtimoiy munosabatlar siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy, jismoniy zo’rovonlik asosda
tartibga solinadi, xususiy mulkni milliylashtirish orqali shaxsning iqtisodiy
erkinligi tugatiladi, rejali iqtisodiyot qaror topadi;
> oshkoralik, turli xil fikr bildirish, muxolifatchilik harakatlari qat’iyan man etiladi;
> ommaviy axborot vositalari, ta’lim tizimi, ijodiy uyushmalar orqali targ’ibot-
tashviqot ishlari kuchaytirilib, aholi rasmiy (kommunistik) mafkura nuqtai
nazardan qayta ishlanadi, ular ongiga mafkuraviy aqidalar singdiriladi;
> siyosiy qatag’onlik shaxsning ongi va hatti-harakatlarini nazorat ostiga olish,
mavjud tuzumga nisbatan xayrixohlik, sodiqlik, qo’llab-quvvatlash tuyg’usini
singdirishning asosiy vositasiga aylanadi;
> rasmiy mafkuraga mos bo’lmagan barcha nashriy mahsulotlarni yo’q qilishga,
intellektual va ijodiy faoliyatni bo’g’ishga yo’naltirilgan tsenzura organi faoliyat
yuritadi;
> siyosiy qatag’onlikni amalga oshirish uchun maxsus hokimiyat organlari, mehnat
va axloq tuzatish lagerlari tarmog’i tuziladi va faoliyat yuritadi, birga ishlovchi,
qo’ni-qo’shnilardan kuzatuvchi, ig’vogar-chaqimchilar yollanadi, aholi qo’rquv
ostiga olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |