*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

soliqqa tortilgunga qadarfoyda
 olinadi.
 
Ishlab  chiqarishni  joriy  rejalashtirish  va  boshqarish  zaruriyatlari 
uchun  kerakli  ko'rsatkichlar  bilan  bir  qatorda  strategik  boshqarish 
uchun ham ko‘rsatkichlar mavjud: firma tomonidan nazorat qilinadigan 
sotish 
bozorining 
ulushi; 
mahsulot 
sifati 
ko‘rsatkichlari; 
iste’molchilarga  xizmat  ko‘rsatish  darajasi  ko'rsatkichlari;  ishchi 
kuchini  tayyorlash  va  qayta  tayyorlash  ko'rsatkichlari.  Ulaming 
barchasi  firma  tomonidan  olinadigan  foyda  miqdori  bilan  u  yoki  bu 
darajada bog'langan.
 
Ishlab  chiqarish  xarajatlari  ko'rsatkichlari:
  mehnatga  haq  tolash, 
amortizatsiya, moddiy-energetik ta’minot va boshqalarga xarajatlar.
 
Nisbiy  xarajatlar.
  Bu  ko'rsatkichlar  ihlab  chiqarish  resurslaridan 
foydalanishning  samaradorligini  ta’riflovchi  har  xil  koeffitsetlardan 
iborat  bo'ladilar.  Ulaming  asosiy  belgilanishi  -  sohalararo  (firma 
investitsion  siyosatining  strategiyasini  tanlashda)  va  firma  ichidagi 
(korxona 
yoki 
kompaniya 
raqobatbardoshligini 
baholashda) 
solishtirishlar  uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Bunday  turdagi  asosiy 
ko'rsatkich  -  kiritilgan  samioyaga  qaytarilish  indeksidir  (olingan 
foydadir).  Sohaviy  o'ziga  xoslikka  ko‘ra  har  xil  korxonalar  ushbu 
ko'rsatkichning har xil darajasiga ega boladilar. Shuning uchun ushbu 
ko'rsatkich  asosida  boshqaruvning  sifati  va  boshqamv  mehnatining 

---

 
samaradorligini 
solishtirish 
faqat 
taxminan 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlarining  bir  turdagi  tuzilishi  va  sarmoyalaming  qurilishiga  ega 
sohalar va korxonalar uchun asoslangandir.

---

 
Boshqa  nisbiy  ko'rsatkichlar  orasidan  ikkita  guruhni  ajratish 
mumkin: ishlab chiqarishning samaradorligi va xarajatlarning tuzilishi 
ko'rsatkichlarini.
 
Birinchisiga  korxona  oborotidagi  yalpi  yoki  shartli-sof  foydaning 
ulushi,  firma  oborotidagi  shartli-sof  mahsulot  va  shartli-sof  mahsulot 
hajmning ish haqi xarajatlariga nisbati kiradi.
 
Birinchi  guruhda  sanab  o'tilganlardan  tashqari  yana  bugun 
biznesda  keng  qo'llaniladigan  mehnat  unumdorligi,  sarmoyalar, 
energiyaning ko‘pgina ko'rsatkichlar ham kiradi.
 
Ko'rsatkichlarning  ikkinchi  guruhiga  firma  oborotdagi  avansga 
berilgan  sarmoya  yoki  shartli-sof  mahsulotning  ulushi,  asosiy 
sarmoyaning  sotishlar  hajmidagi  ulushi,  zaxiralamig  iste’mol  qilingan 
materiallar  va  yarim  fabrikatlaming  umumiy  qiymatidagi  ulushlari 
kiradi.
 
Hozirgi sharoitlarda sanoat firmalarida ishlab chiqarish samarador 
- ligining darajasi va dinamikasini belgilashda yig'ma omilli unumdorlik 
indeksini hisoblab chiqish g'oyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab 
chiqarish  samaradorligining  bu  umumlashtiruvchi  ko'rsatkichi  -  firma 
raqobatbardoshligining uzoq muddatli rejasidagi eng aniq mezondir. Bu 
ko'rsatkichni  hisoblab  chiqish  metodikasi  quyidagicha:  firmaning  bir 
yillik  shartli-sof  mahsulotining  hajmi  uni  ishlab  chiqarish  uchun 
foydalanilgan  jonli  va  o'tgan  mehnatning  yig'ma  xarajatlari  bilan 
tenglashtiriladi.
 
YOU = SHCM
 
bu yerda IH+A+M= YOU - yig'ma omilli unumdorlikning indeksi;
 
SHSM - shartli-sof mahsulotning hajmi;
 
IH - ishchilar va xizmatchilaming ish haqi jamg'armasi;
 
A - joriy yildagi amortizatson ajratmalaming uskuna xarid qilingan 
yildagi o'zgarmas narxlardagi summasi;
 
M - chetdan xarid qilingan xom ashyo, materiallar va xizmatlaming 
qiymati.
 
Yig'ma  omilli  unumdorlik  indeksining  dinamikasi  va  ushbu 
ko'rsatkich  darajasi  bo'yicha  korxonalami  firmalararo  solishtirilishi 
kompaniya  rahbariyatiga  firmaning  raqobatbardoshligi  haqida  fikr 
yuritish,  barcha  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  xarajatlari, 
resurslaming har xil turlarining o'zaro almashuvini hisobga olish bilan 
to'g'ridan 
to'g'ri 
va 
vositali 
xarajatlardan 
foydalanishning 
samaradorligini baholash imkonini beradi. Agar ish haqiga xarajatlami 
o'sishi  moddiy  va  energetik  resurslami  katta  ko'lamlardagi  tejalishiga 

---

 
burilsa,  indaks  ko'payadi.  Shunday  qilib,  rahbariyat  resurslaming 
ayrim
 
282 
turlarini  firma  ishining  yakuniy  natijalari  bilan  aloqasiz  qaytarilishini 
emas, balki ishlab chiqarish samaradorligini umumiy o‘sishini nazorat 
qilish imkoniyatini oladi.
 
Xo‘jalik 
faoliyati 
ko'rsatkichlari 
boshqamvning 
har 
xil 
bosqichlaarida  farqlanishlari  mumkin.  Maqsadlar,  davr,  tashkilotning 
turini belgilash uchun har xil ko'rsatkichlardan foydalaniladi. Universal 
ko'rsatkichlar mavjud emas.