*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

5.
 
RAHBAR MEHNATI SAMARADORLIGI 
Rahbar  mehnatining  joriy  natijalari  ishga  doir  joriy  jarayonlami  tartibga 
solishdagi  oqibatlarga  borib  taqaladi.  Agar  rahbar  ishga  doir  joriy 
jarayonlaming to‘g‘ri yechimini topishga yo‘naltirgan boisa, joriy natijalaming 
ijobiylik darajasi yuqori boiib, bu o‘z navbatida samaradorlik ko‘rsatkichlariga 
ta’sir  ko‘rsatadi.  Aksincha  holatlarda  ijobiylik  darajasi  past  boiib,  jamoani 
boshqarish  qiyinlashadi.  Bulaming  barchasi  rahbaming  mehnat  faoliyatiga 
bogiiq.  Rahbar  mehnatining  samaradorligi  uning  o‘z  mehnatini  to‘g‘ri  tashkil 
qilishidir.  Rahbar  mehnatini  maqsadga  muvofiq  tashkil  qilish  uning  o‘z 
vazifalirini  va  mehnati  tarkibini  mukammal  bilishiga  bogiiqdir.  Ana  shunda 
unga  o‘z  mehnatini  takomillashtirish  imkoniyati  tugiladi.  Bunday  sharoitlarda 
rahbar  menejment  usullarini  turlicha  muqobillikda  qoilay  oladi  va  bunga 
qobiliyati  yetarli  hisoblanadi.  Bundan  tashqari  agar  rahbar  qobiliyatidagi 
ustuvorlik  jihatlari  ko‘pqirrali  hisoblansa,  u  holda  boshqaruvchilik  sohasida 
yangiliklar  va  innovatsion  jarayonlami  ham  keng  qoilash  imkoniyatiga  ega 
boiadi.
 
Ko‘rinib  turibdiki,  menejment  tizimida  rahbaming  faoliyati  muhim  o‘rin 
egallaydi.  Bu  esa  o‘z  xarakteri  bo'yicha-siyosiy  va  klassik  faoliyatdir.  Rahbar 
davlat ko‘rsatmalarini ro'yobga chiqaradi, u xo‘jalik tizimida davlatning vakili 
hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, haqiqiy
 
181 
rahbar - ushbu jamoaning ilg‘or kishisi bo‘lib, u o‘z korxona va tashkilotining 
foydasini  ko‘zlovchi  va  korxona  sha’nini  himoya  qiluvchi  shaxsdir.  Demak, 
rahbar  shaxsni  tavsiflashda  ikki  xil  yondoshuvni  hisobga  olish  kerak,  bu  ham 
bo‘Isa,  makro  va  mikrokoiamga  xos  boshqaruvchilik  xususiyatlaridir. 

---

 
Kompaniya  rahbari  o‘zining  boshqaruv  apparatiga,  kasaba  tashkilotiga 
suyangan  holda  va  ulaming  yordami  asosida  faoliyatini  davlat  tomonidan 
belgilangan  reja  topshiriqlami  bajarishga  yo‘naltiriladi.  Rahbaming  boshqa 
xodimlardan  faiqi  uning  boshqaruv  qarorlarini  ishlab  chiqish,  joriy  qilish  va 
ulaming  bajarilishini  nazorat  qilishdan  iborat.  Rahbaming  mehnat  faoliyati 
asosan  uchta  yo‘nalishdan  tashkil  topadi:  -  texnik-iqtisodiy,  -  ijtimoiy-
tarbiyaviy, - tashkiliy boshqamvdir.
 
Rahbar  texnik-iqtisodiy  va  ijtimoiy-tarbiyaviy  muammolami  ma’muriy-
boshqaruv  faoliyati  davrida  hal  qiladi.  Ana  shu  faoliyat  rahbar  mehnatining 
asosiy  mezoni  hisoblanadi.  Menejment  usullarini  qo‘llash  nafaqat  xodimlarga 
nisbatan balki, texnologik jarayonlami tashkillashtirishga nisbatan ham amalga 
oshirilishi  talab  etiladi.  Rahbar  mehnatining  muvaffaqiyatlari  uning 
faoliyatining  boshqamv  jarayonida  to‘g‘ri  yo‘nalishlami  tanlashiga  bog‘liq. 
Agar rahbar asosiy yo‘nalishlardan chetlansa, unda u muhim ishlab chiqarishga 
oid  masalalami  unutishi  mumkin.  Bu  esa  o‘z  navbatida  turli  muammolami 
keltirib chiqarishi tabiiy holdir.
 
Hozirgi  globallashuv  davriga  kelib,  menejmentning  murakkablashuvi 
tufayli rahbar xodimning roli va mas’uliyati tobora oshmoqda. Bu esa ulaming 
kasb  qobiliyati  tayyorgarligi,  qolaversa  amaliyotda  orttirgan  tajribasiga  juda 
bogiiq.  Masalan,  bozor  munosabatlarini  shakllantirish  tegishli  muhitnitalab 
qiladi. Jumladan, tovar, pul bozorlarida va mehnat resurslari bozorida xo‘jalik 
yurituvchi  subyektlar  o‘rtasida  o‘zaro  aloqani  ta’minlaydigan  bozor 
infratuzilmasi  doim  ishlashi  kerak.  Kompaniyalaming  boshqaruvini  tashkil 
etishda  bozor  infratuzilmalaridan  unumli  foydalanish  chora-tadbirlari  uzluksiz 
qoilanib  borilishi  kerak.  Alohida  qayd  etish  kerak,  bizning  iqtisodiy 
taraqqiyotimizning  birdan-  bir  yoii  -  bu  bozor  munosabatidir.  Tabiiyki,  bu 
bozor  munosabatlarida  yangi  boshqaruv  uslublari  qoilaniladi.  Madaniy 
taraqqiyot  darajasi  yuqori  boigan  davlatlaming  va  bu  yo‘nalishda  birinchi 
qadamlar  qo‘yayotgan  mustaqil  davlatlaming  bozor  iqtisodiyoti  davrini  tahlil 
qila turib, bizdagi boshqamv uslublarini aniqlab bemvchi ba’zi bir xususiyatlar 
va  belgilami,  shuningdek,  gumh  belgilarini  ajratib  ko‘rsatish  mumkin. 
Xususiyatlaming birinchi guruhi - bu iqtisodiy fikr yuritishning yangi turi
 
182 
boiib,  u  yoki  bu  tavsiflami  faoliyat  tomonini  qayta  baholanishini  o‘z  ichiga 
oladi.  Yangicha  iqtisodiy  fikrlashni  taqazo  etadi.  Fikrimizcha,  bozor 
iqtisodiyoti  yangi  turdagi  iqtisodiy  munosabatlarga,  erkin  tadbirkorlikka 
asoslanadi.
 
Shiming  uchun  bozor  muhiti  sharoitlarida  rahbar  idoralaming  bozor 
subyektlariga aralashishi chegaraviy holatda boiishi talab etiladi. Chunki bozor 
munosabatlarini 
shakllanishida 
ishbilarmonlarni 
(rahbar, 
tashkilotchi, 
mutaxassislami)  tayyorlash  zarurki,  ular  iqtisodiy mimosabatlarda ishtirok etib 
samara  keltirishga  harakat  qilishi  kerak.  Bunday  muhitdagi  boshqaruvda  o‘z-

---

 
o‘zini  boshqarish  tendensiyalari  kuchayib  boradi,  Tadbirkorlik,  ishda  faollik, 
erkinlik,  yaxshi  ishga  va  maoshga  intilish  kabi  sifatlar  birinchi  darajali  rol 
o‘ynaydi.
 
Ishlab  chiqarish  korxonalarida  rahbar  mehnatini  tashkil  etish  o‘ziga  xos 
jihatlarga  ega.  Rahbar  o‘z  qo‘l  ostidagi  xodimlarga  iliq  munosabatda  boiishi, 
xodimlaming  o‘z  ishlarini  yuqori  sifatli  qilib  bajarishini  va  koiarinki  ruhda 
ishlashlarini  ta’minlaydi.  Rahbarlaming  xodimlar  bilan  ishlash  jarayonida 
ulaming  holatlarini  va  shaxsiy  xususiyatlarini  inobatga  olish,  ulaming  qalbiga 
yo‘l topa bilishi, uning bilim darajasiga, muomala madaniyatiga bogiiqdir. Bu 
kabi  xususiyatlarga  ega  boigan  rahbarlar  o‘zlari  boshqarib  turgan  jamoalar 
oldiga  qo‘yilgan  murakkab  masalalami  to‘g‘ri  hal  qilishga  va  rejalami  yuqori 
samarali  qilib  bajarishga  qodir  boiadilar.  Deyarli  barcha  korxonalarda  rahbar 
mehnatini  tashkil  etishning alohida yo‘nalishlari  mavjud boiib,  bu  yo‘nalishlar 
har bir rahbaming ish faoliyatini u yoki bu darajada belgilaydi:
 
1.
 
Rahbaming  ish  vaqtini  taqsimlash.  Ish  vaqtini  maqsadga  muvofiq 
tashkil  qilish  rahbar  mehnatini  takomillashtirishning  asosiy  omilidir.  Bunda 
asosan  ishga  sarf  qilinadigan  vaqt  tahlil  qilinadi.  Bunday  tahlilni  tez-tez 
takrorlab  turish  ijobiy  samara  keltiradi.  Ish  kuni,  ish  xaftasi,  im  kunlik,  oy  va 
yillar  tahlil  asosi  boiadi.  Kundalik  tahlil  natijalarini  rahbaming  o‘zi  nazorat 
qilib turish lozim. Bir necha tahlillar oikazilgandan keyin rahbar uchun manzara 
oydinlashib,  aniq  ma’lumotlar  olinadi.  Rahbar  bu  maiumotlar  asosida  ish 
vaqtidan  qanchalik  to‘g‘ri  foydalanayotganligni,  asosiy  ishlar  uchun  sarf 
qilinayotgan  vaqti  va  ulaming  meyorini  aniqlaydi.  Tahlil  natijasiga  ko'ra 
bajarilayotgan  ishlar  uning  vazifasi  doirasiga  tegishli  yoki  tegishli  emasligini 
ham  aniqlashi  mumkin.  Bu  natijalar  rahbaming  ish  vaqtini  to‘g‘ri  va  unumli 
boiishiga xizmat qiladi. Rahbaming ish vaqtini tashkil qilish uning ma’ruzalari 
ro‘yxatini tuzishdan boshlanadi. Bu rahbar bajaradigan ishlami o‘z ichiga oladi.
 
183
2.
 
Rahbaming  xizmat  yuzasidan  xodimlar  bilan  uchrashuvlari. 
Uchrashuvlar  boshqamv  ishining  bir  qismi  hisoblanadi.  Bu  vaqtda  rahbar 
huzuriga  boshqa  kishilaming  maqsadga  nomuvofiq  ishlar  bilan  tez-tez  kirib 
turishi  uning  ish  faoliyatiga  putur  yetkazish,  rahbar  xodim  bilan  ko'zda 
tutilgan suhbatni o‘tkaza olmasligi, xodim esa ko‘ngildagi fikrini toiiq bayon 
kila  olmasligi  mumkin.  Xodimlaming  rahbar  huzuriga  kirib-  chiqishini 
maxsus jadval orqali tashkil qilish maqsadga muvofiq keladi.
 
3.
 
Rahbaming  xodimlar  bilan  suhbatlashishi.  Suhbatlami  ma’noli, 
madaniyatli va kerakli mavzuda o‘tkazish ham rahbaming malakasidan darak 
beradi.  Suhbatni  reja  asosida  tuzish  kerak.  Birinchi  navbatda,  suhbatning 
vazifasini  (mehnat  intizomini  mustahkamlash,  unumdorligini  oshirish, 
rag‘batlantirish va hokazo), suhbatni olib borish usulini (nimadan boshlash, 
nimalami  gapirish  va  hokazo)  va  uni  oikazish  vaqtini  aniqlash  maqsadga 
muvofiq boiadi.
 

---

183 
 
 
 

---

184 
 
Kichik  yig’ilish 
1
 
unda so’zga chiqi
 
Axborot va texn 
vositalar
 
Rahbar  faoliyatida  ishlab  chiqarishga  oid  har  xil 
yig’ilishlar  o’tkazish  va  boshqa  yig’ilishlarga 
ishtirok  etish  katta  ahamiyatga  ega.  Bunday 
yig’ilishlar  rahbar  ishining  samaradorligini 
oshiradi.  Yig’ilish  mavzusi  va  maqsadiga  qarab 
ishtirokchilar doirasida aniqlanadi. 
Rahbar faoliyatining asosini odamlar bilan ishlash 
tashkil  qiladi.  Ammo  u  barcha  hujjatlardan  va 
texnik  vositalardan  samarali  foydalanishi  zarur. 
Korxonaga  kelib  tushuvchi  va  undan  chiquvchi 
hujjatlaming aniq ro’yxati bo’lishi kerak.
 
17-