*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Tashkilotda menejerlar mehnatining tarkibiy taqsimianishi 
Mehnatning
 
vertikal
 
taqsimianishi
 
Funksional quyi tizimlar bo'yicha mehnatning gorizontal 
taqsimianishi
 
Darajalar bo'yicha
 
Marketing
 
Ishlab
 
chiqarish
 
Xodimlar
 
Innovatsiya
 
Moliyaviy
 
boshqarish
 
Oliy
 
 
 
 
 
 
0‘rta
 
 
 
 
 
 
Birinchi (pastki)
 
 
 
 
 
 

---

 
3)
 
Mehnatni 
texnologik 
taqsimlash. 
Boshqarish 
jarayonida 
menejerlaming  roli  bo'yicha  mehnatni  taqsimlash  texnologik  taqsimlash  deb 
ataladi, u bajarilgan ishlaming tabiati va murakkabligini, shuningdek, ish uchun 
javobgarlik darajasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
 
Ushbu mezonlarga ko‘ra, boshqaruv apparati tarkibida xodimlarning uchta 
toifasi mavjud:
 
-rahbarlar,
 
-mutaxassislar,
 
-xodimlar (yordamchi xodimlar, texnik ijrochilar).
 
Boshqarmada tashkilotning muayyan faoliyat turlari bo‘yicha qaror qabul 
qilish  uchun  zarur  vakolatlarga  ega  bo‘lgan  va  ish  natijalari  uchun  to‘liq 
javobgarlikni  o‘z  zimmasiga  olgan  ma’lum  bir  jamoani  boshqaradigan  ishchi 
— rahbar markaziy o‘rinni egallaydi. Zamonaviy milliy iqtisodiyotda "rahbar" 
konsepsiyasining  sinonimi  sifatida  "menejer"  (boshqaruvchi)  tushunchasi 
qo‘llanila  boshlandi.  Menejer-  bozor  sharoitida  faoliyat  yuritadigan  firma 
faoliyatining  muayyan  turlari  bo‘yicha  qaror  qabul  qilish  sohasida  vakolatga 
ega bo‘lgan rahbar yoki boshqaruvchidir.
 
"Menejer" atamasi quyidagilarga nisbatan amaliy qo‘llaniladi:
 
-
 
ayrim bo‘linmalar (boshqarmalar, bo'limlar) doirasida  muayyan turdagi 
ishlami tashkilotchilariga;
 
-
 
rahbarga bo‘ysunuvchilarga nisbatan;
 
-
 
zamonaviy  usullar  asosida  ishni  tashkil  etuvchi  har  qanday  darajadagi 
ma’muriyatlarga nisbatan.
 
Boshqamv  jarayoni  texnologiyasi  nuqtai-nazaridan  rahbaming  vazifalari, 
birinchi navbatda, qaror qabul qilish va ulami amalga oshirishni tashkil etishga 
qaratiriladi.
 
Rahbarlik lavozimlarini tasniflash:
 
-korxona rahbari (bosh direktor, direktor, mudir, kapitan-direktor, boshliq, 
boshqaruvchi);
 
-
 
ta’lim  muasasasi  rahbari  (bosh  arbitr,  bosh  shifokor,  rektor,  direktor, 
prezident, boshqaruvchi, boshliq);
 
-
 
xizmat yoki bo‘linma rahbari (usta, boshliq, rais, rahbar, direktor, dekan, 
mudir, bosh mutaxassis).
 
Mutaxassislar echimlami ishlab chiqish va ishlab chiqishni amalga oshirib, 
ulaming  haqiqiyligini  va  muvofiqligini  ta’minlaydilar.  Ulaming  faoliyatining 
asosiy xususiyati shundaki, ular rahbarlaming  buyruqlari va buymqlari, texnik 
va  texnologik  standartlar,  faoliyatning  tashkiliy  qoidalari  va  maxsus  bilimlar 
bo‘yicha  aniq  malaka  talablari  asosida  qoidalardan  chiqib  kelmagan  holda 
ishlaydi.
 
Ulaming  faoliyatida  mantiqiy  operatsiyalar  ustunlik  qiladi,  bu  esa, 
ijodkorlikni istisno qilmaydi. Muayyan sohada ishlaydigan mutaxassislar uchun 

---

172 
 
quyidagi lavozimlar ajratiladi:
 
-muxandislik-texnik ishlar;
 
-iqtisodiy ishlar;
 
-qishloq  xo‘jaligi  tarmoqlari,  zootexnik,  baliqchilik  va  o‘rmon-  jihozlash 
ishlari profillari;
 
-tibbiy  xizmat,  xalq  ta’limi,  fan,  madaniyat,  san’at,  yuridik  xizmat 
ko‘rsatish xizmatlari.
 
Xodimlar  asosan  butun  jarayonni  axborot  bilan  ta’minlash  bilan 
shug‘ullanadi:  axborotni  yig‘ish,  uzatish,  qayta  ishlash,  saqlash  va  yangilash. 
Ulaming faoliyatining o‘ziga xosligi standart protseduralar va operatsiyalardan 
foydalanishdir  va  u  ko‘proq  tartibga  solinishi  mumkin.  Texnik  ijrochilaming 
ishi mantiqiy va texnik operatsiyalar tomonidan boshqariladi.
 
Ishning texnik ijrochilari quyidagilar bilan band boiadi:
 
-
 
hisobga olish va nazorat qilish;
 
-
 
hujjatlami tayyorlash;
 
-iqtisodiy xizmatlar bilan.
 
Menejeming  barcha  professional  faoliyati  va  uning  o‘zgarishi  natijasida 
yuzaga  keladigan  holatlar  murakkab  vaziyatlaming  tarkibiy  qismlami 
birlashtirish  jarayonini  ifodalaydi.  Bundan  tashqari,  xodimlami  boshqamvning 
rejalashtirilgan va amalga oshiriladigan barcha harakatlari, ulaming to‘g‘ridan-
to‘g‘ri  va  vositachilik  natijalari,  birinchi  navbatda,  muayyan  harakatlar 
birlashuvini ifodalaydi
47
.
 
Bu  menejer  mehnatining  tarkibiy  qismlarini  juda  keng  doirasini  farqlash, 
aniqlash va hamkorlik qilish zaruratini keltirib chiqaradi. Bunday muammolami 
hal qilish asosida kasbiy rahbarlik jarayonining alohida faoliyat turlari yotadi.
 
Xodimning  maqsadini,  mehnatini  har  doim  rejalashtirish,  uning  faoliyat 
turlarini  bir  darajada  yoki  boshqa  darajada  tashkil  etish,  ajratish, 
ixtisoslashtirish,  taqsimlash  va  kooperatsiya  qilishga  muhim  hisoblanadi
48
. 
Bunday tartibning tabiati, maqsadga muvofiqligi, ketma- ketligi, mahsuldorligi 
tashkilotni  boshqarish  va  tushunish  uchun  zaruriy  asoslardir.  Menejeming 
vazifasi-  harakatlaming  bajarilishini  maqsadli  ravishda  aniqlash,  ta’minlash, 
kuzatib  borish  va  optimallashtirishdir.  Dastlab,  rahbaming  vazifalaridan  biri 
evolyusion  tarzda  ajralib  turishi  yoki  yuzaga  keladigan  har  qanday 
muammolarga javob berishi lozim.
 
Tashkilotning ixtisoslashuvi, mehnat taqsimoti va kooperatsiyasini ajratish 
jarayonlari turli funksiyalarni yuzaga kelishiga, funksional tashkilotning paydo 
bo'lishiga va shakllanishiga olib keldi.
 
                     
47
 
Лодон Дж., Лодон К. Управление информационными системами. - 7-е изд., сер. «Классика МВА» / Пер. с англ. под ред. 
Д.Р. Тругнева - СПб.: Питер; 2005 - 912 с 
48
 
Свистунов В. М. Управление развитием персонала производственной организации: теоретические и прикладные 
аспекты: Автореферат диссертации на соискание ученой степени д.э.н.: ГУ У. - М., 2005 
173 

---

 
Jamiyatda  funksional  tashkilotni  shakllantirish  jarayoni  obyektiv  va 
subyektiv sabablar  majmuasidan kelib chiqadigan ikki tomonlama xususiyatga 
ega.  Har  qanday  korporatsiya  paydo  boiishi  yoki  yuzaga  kelishi  muayyan 
ijtimoiy  tashkilotning  individual  tarkibiy  qismlarini  birlashtirish  jarayonida 
amalga oshiriladi.
 
Boshqamv funksiyalarining  juda keng va xilma-xil tarkibini tuzish klassik 
(A.  Fayoldan  G.  Teylorgacha)  va  zamonaviy,  an’anaviy  va  innovatsion 
g‘oyalami  (U.  Dunkandan  P.  Drukergacha)  boshqarish  tuzilmasining  asosiy 
tushunchalarini  ishlab  chiqish  va  taqdim  etishdan  iboratdir.  Ulaming  barchasi, 
tanlangan  yondoshuvlarga  qarab  bir  nechta  ajratilgan  va  tasniflangan 
guruhlarga qarab tuzilgan boshqamv funksiyalarining aniq belgilangan tarkibini 
ajratish zarurlini taqoza etadi.
 
Mahalliy  tadqiqotchilar  va  menejment  amaliyotchilarining  ko‘pchiligi 
ilmiy,  o‘quv-uslubiy  jihatdan  asoslangan  va  deyarli  talab  qilinadigan 
pozitsiyalardan quyidagi boshqamv funksiyalari gumhlari ajratiladi:
 
-umumiy (asosiy);
 
-aniq (tarkibiy);
 
-amaliy (agregatlashgan);
 
-ishlab chiqarish (kombinatsiyalashgan);
 
-xususiy (boshlanglch).
 
Ushbu tuzilma zamonaviy boshqamv funksiyalarining mutloq ko‘pchiligini 
o‘rganish va qoilash uchun asos boiib xizmat qiladi.
 
Bir  qator  asosiy  elementlaming  kombinatsiyasi  bilan  shakllantiriladigan 
boshqaruv  funksiyalarining  hosilalari  dastur,  tartib,  texnologiya  va  ishlab 
chiqarish  tartib-tamoyillarini  loyihalashtirish,  ishlab  chiqish,  qurish  va  amalga 
oshirishning  asosiy  elementlariga  aylanadi  va  tashkilot  maqsadlariga  erishadi. 
Shu  ma’noda,  mehnatning  funksional  mazmunining  tarqalishi  tashkilotda 
menejeming  natijadorligi  va  samarali  faoliyatini  amalga  oshirish  va  amalga 
oshirishning asosiy, konstruktiv resurslari va adaptiv salohiyatini ta’minlaydi.
 
Menejer  va  uning  bo‘ysunuvchilari  harakatlarini  muayyan  funksiyalarga 
farqlash  rivojlanish  jarayonining  zarur  bosqichi  boiib,  barcha  ajratilgan 
bosqichlaming  bajarilishini  muayyan  bo'linmalar,  tuzilmalar,  birlashmalar  va 
boshqalar  bilan  takomillashtirish  va  qayta  taqsimlashni  ta’minlaydi.  Bu 
tashkilotning  iyerarxik  modelini  qurishda,  ish  ta’riflarida,  shakllar  va 
boshqalami aks ettirishda qo‘llaniladi.
 
Boshqaruv  mehnatining  samarali  taqsimianishi  faqat  maxsus  faoliyat 
turlarini  birgalikda  tashkil  etish  manfaatlariga  bo‘ysunishni  ta’minlaydigan 
mexanizmlardan bir vaqtning o‘zida foydalaninish demakdir.
 
Kooperatsiya- tashkilotning umumiy maqsadlari yoki maqsadlariga erishish 
uchun birgalikda ishlashni anglatadi.
 
Kooperatsiyaning mexanizmlari sifatida: tashkilotning umumiy qadriyatlari 

---

174 
 
va madaniyatini, rivojlanish strategiyasi va rejalarini, axborot ochiqligini, aloqa 
kanallarini, menejerlarni o‘qitish tizimini va boshqalami keltirish mumkin.
 
Mehnat kooperatsiyasining muhim usuli-boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi 
hisoblanadi. U quyidagilami ta’minlaydi:
 
-bir yoki bir nechta mezonlarga muvofiq turli tadbirlami guruhlash; -
kimning ishi yoki qanday vazifalari va qaror qabul qilish vakolatiga ega 
boiishini taqsimlash;
 
-aloqa  kanallarini  tashkil  etish  va  axborot  almashish  va  umumiy 
harakatlami muvofiqlashtirish mexanizmlarini yaratish.
 
Birgalikdagi  faoliyatni  amalga  oshirish  uchun  zarar  boigan  odamlar  va 
boshqa resurslami tashkil etish ham muvofiqlashtirishni talab qiladi.
 
Muvofiqlashtirish-boshqaruvning  umumiy  funksiyasi  bo‘lib,  ular  o‘rtasida 
oqilona  aloqalar  (kommunikatsiyalar)  o'matish  orqali  tashkilotning  barcha 
bo‘g‘inlarining ishida izchillikka erishishni ta’minlaydi.
 
Uni amalga oshirish uchun quyidagilardan foydalanish mumkin: -hujjatli 
manbalar (hisobotlar, hisobot yozuvlari, tahliliy materiallar); -yuzaga keladigan 
muammolami muhokama qilish natijalari (uchrashuvlar, yigllishlar, intervyular 
va boshqalar).
 
Faoliyatda  aloqa  texnik  vositalari  katta  rol  o‘ynaydi,  bu  esa,  oddiy 
ishlardagi muammoalarga tezda javob berishga, quyi tizimlar o‘rtasidagi o'zaro 
aloqani  o‘matishga,  resurslami  optimallashtirishda  va  boshqaruv  jarayonining 
barcha  bosqichlarini  muvofiqlashtirishga  yordam  beradi.  Tabiiyki,  barcha 
darajadagi  rahbarlar  va  ijrochilaming  mustaqilligi  va  mas’uliyati  ortib 
borayotgan sharoitda ishlaming gorizontal
 
175 
muvofiqlashtirilishini  ta’minlaydigan  norasmiy  aloqalar  soni  ortib  boradi.  Shu 
bilan birga, agar boshqaruv tuzilmalari "tekis" bo‘lsa, vertikal muvofiqlashtirish 
zarurati kamayadi.
 
Tashkilot  rahbarlari  tomonidan  bajariladigan  murakkab  va  mas’uliyatli 
vazifalar  ulaming  ishining  o‘ziga  xos  mas’uliyatlarini  va  xususiyatlarini 
belgilaydi.