Turkiya
Turkiya (
turkcha
: Türkiye), Turkiya Respublikasi (
turkcha
: Türkiye Cumhuriyeti) -
Osiyoning
gʻarbiy
qismi va Yevropaning janubiy Turkiyaning
poytaxti
-
Anqara
shahri. Davlat tili -
Turk tili
.
Maydoni — 783,562 km². Aholi soni (2019) — 83.154.997. Pul birligi —
lira
. Turkiya
Respublikasi 81 ta
viloyatlardan
iborat.
Turkiya —
respublika
. Amaldagi
konstitutsiyasi
1982 yilda qabul qilingan (bir necha marta
tuzatish va qoʻshimchalar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2000 yildan Axmet Nejdet
Sezer), u Buyuk Millat Majlisi tomonidan yashirin ovoz berish yoʻli bilan 7 yil muddatga
saylanadi va yana 1 marta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi oliy parlament —
Turkiya
Buyuk Millat Majlisi
. Oliy ijroiya hokimiyati xukumat boʻlib, uni Bosh vazir (Bosh boqon)
boshqaradi. Bosh vazirni prezident deputatlar orasidan tayinlaydi.
1919–1939 yillarda turkiyasharqiy qismida joylashgan davlat. Hududining 97%
Kichik Osiyo
yarim orol
(Anadolu)da, 3%
Yevropa
(Sharqiy Frakiya)da. Shimolidan
Qora dengiz
, gʻarbdan
Egey dengizi
, janubdan
Oʻrta dengiz
bilan oʻralgan. Egey dengizidagi bir qancha orol ham
Turkiyaga qarashli. Maydoni 814,578 km². Aholisi 75,63 mln. kishi (2012). Poytaxti — Anqara
shahri Maʼmuriy jihatdan 81 el (viloyat)ga, ellar elchalarga boʻlinadi.
Turkiya tabiati nihoyatda rangbarang va jozibador. Barish Oʻzbek Relyefining aksari togʻ va
yassitogʻlik; shimoliy va janubiy sohillarga parallel ravishda yastangan togʻ tizmalari orasida
keng va ochiq tekislik, qir, koʻl, plato va daryolar mavjud. Shimolida Qora dengiz sohiliga
Davlat tuzumi
Tabiati
yondosh ravishda Shimoliy Anadolu yassitogʻlari, janubda
Toros togʻlari
,
Marmar dengizi
tomonda Somonli,
Ulutogʻ
, Istranja va Tekirtogʻlar,
Egey dengizi tomonda Qozaq, Yunt va
Oydin togʻlari, Oʻrta Anadoluda Qiziltogʻ, Raman va Soʻf togʻlari, Sharqiy Anadoluda Agʻri
togʻlari (bu togʻda Turkiyaning eng baland nuqtasi boʻlgan Buyuk Agʻri choʻqqisi — 5137 m)
qad koʻtargan. Turkiya hududi
seysmik
jihatdan faol zonada joylashgan. Turkiya yer ostida
xromit
, borat,
boksit
,
volfram
,
simob
,
surma
,
mis
,
toshkoʻmir
,
neft
,
marganets
,
temir
va
boshqa
bor
. Iqlimi subtropik, gʻarbiy va janubiy sohillari iliq, yogʻin koʻp, ichki mintaqada yoz
issiq va quruq, qish sovuq, qor koʻp yogʻadi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi
pasttekisliklarda 5—10° dan ichki yassitogʻliklarda —15° gacha, sharqdagi togʻliklarda —35°
gacha sovuq boʻladi. Iyulning oʻrtacha temperaturasi dengiz sohillarida 22—32°, Jazira
platosida 30° (gohr 40° dan ziyod). Yillik yogʻin oʻrtacha 1000–3000 mm. Yirik koʻllari: Van,
Tuz
, Beyshehir, Eyirdir. Daryolari:
Qizil Irmoq
,
Furot
, Saqarya, Araks,
Dajla
,
Yashil Irmoq,
Jeyxan. Tuprogʻi ichki yassitogʻliklardagi choʻllarda asosan boʻz va och qoʻngʻir tuproqdan,
quruq dashtlarda kashtan, sohillarda jigar rang tuproq, botiqlar tubi esa shoʻrxok tuproqdan
iborat. Tavr va Sharqiy Pontiya togʻlarida doim yashil va igna bargli oʻrmonlar, togʻlarning
baland qismida all oʻtloqlari mavjud. Jazira platosi shuvoqboshoqli oʻtlar oʻsadigan chala
choʻldan iborat. Togʻlarda yovvoyi qoʻyechkilar, toʻngʻiz, boʻri, chiyaboʻri, ayiq va boshqalarlar
yashaydi. Sohilga yaqin suvlarda turlituman baliq koʻp. Turkiyada 12 milliy bogʻ bor. Yiriklari:
Olimpos Beydaglari, Munzur Vodiysi, Kyopryulyu Kanon.
Aholisining 90% —
turklar
. Kurd,
arab
,
Oʻzbeklar
,
adigey
, ubix,
chechen
,
osetin
,
lezgin
,
yunon
,
arman, laz, gurj,
ozarbayjon
, turkman, bolgar, albanlar ham yashaydi. Aholisining asosiy qismi
islom dinining sunniy mazhabiga eʼtiqod qiladi. Rasmiy til — turk tili. Shahar Aholisi 69%. Yirik
shaharlari:
Istanbul
,
Anqara
,
Izmir
,
Koʻniya
,
Bursa
,
Gʻoziantep
,
Diyorbakir
,
Antaliya
,
Adana
,
Edirna
.
Hozirgi Turkiya hududida juda qadim zamonlardan boshlab yuksak madaniyatga ega boʻlgan
davlatlar boʻlgan. Anadolu
Xett qirolligi
,
Lidiya
,
Midiya
,
Axomaniylar davlati
,
makedoniyalik
Aleksandr imperiyasi
,
Salavkiylar davlati
,
Pont podsholigi
, Pergam,
Qad
,
Rim
,
Vizantiya
tarkibida boʻlgan.
Turkiy elatlar
bu hududga 11-asrdan koʻchib kela boshlagan.
Oʻgʻuzturkman
qabilalarining yoʻlboshchilari boʻlgan
Toʻgʻrulbek
va
Chagʻribek
boshchiligida
Saljuqiylar
davlatita
asos solingach, islom dini tarqala boshlagan.
Sulton Alp Arslon
1071 yilda Malazgirt
jangida Vizantiya imperatori Roman IV Diogen armiyasini tormor etganidan soʻng, Saljuqiylar
davlati nihoyatda kengaydi. Sulton
Malikshoh
zamonida (1072—92) saltanat gullabyashnadi.
Bu hukmdorning oʻlimidan keyin saltanat parchalanib, Suriya saljuqiylari, Iroq va Xuroson
saljuqiylari, Kirmon saljuqiylari va Anadolu saljuqiylari kabi kichikroq davlatlar paydo boʻldi.
Ularning orasida Anadolu saljuqiylari davlati katta rol oʻynadi. 1243 yilgi Koʻsatogʻ jangi
Tarixi
