XXIV BOB
JAMIYAT, DAVLAT, HUQUQ:
HOZIRGI RIVOJLANISHI VA ISTIQBOLLARI
l - § . H ozirgi zam on davlati va huquqiy taraqqiyotining
konseptual xu susiyatlari
Davlat va huquq rivojlanishining barcha bosqichlarida ijtimoiy fikr
davlat va huquq m uammolarining yechimini topishga, dunyoqarash va
metodologiyaga doir masalalarni tahlil etishga qaratiladi. Shu m a ’noda
davlat va huquqning rivojlanish istiqbollari, tarixiy o ‘rni va taqdiriga oid
tahlil ham da xulosalar, shuningdek davlat va huquq nazariyasining yangi
kategoriyalar ham da ta ’riflar bilan toMdirilishi bu boradagi bilimlarning
jiddiy ortib borayotganidan dalolat be rad i.
Turli mamlakatlarda va turli davrlarda yashagan mutafakkirlaming
davlat, siyosat va huquqning istiqbollari t o kg lrisida bildirgan ko‘plab fikr-
lardan kelib chiqib ularni rivojlantirishning yagona modelini ishlab
chiqish, kelgusi istiqboli to ‘g ‘risida yaxlit ta sa w u r hosil qilish ancha
mushkul. Siyosiy-huquqiy ta ’limotlar tarixi doim o qaram a-qarshi mafku-
ralar uchun keskin kurash maydoni bo4ib kelgan. Bunda u faqat bilimga
qiziqish, davlat va huquqning mavjudligi ham da rivojlanishi sabablarini
tushunib yetish, balki unga qarshi nazariyani q a t’iy rad etish, mafkurachi
esa davlat va huquqni qanday tushunsa yoki ta s a w u r etsa, xuddi shunday
talqin qilish, xurujlarga uchrayotgan davlat va huquqni o ‘zgartirish yoki
himoya qilish, jamiyat va davlatni om m aning siyosiy-huquqiy ongiga
ta ’sir ko ‘rsatishiga doir nazariy faoliyatning asosiy omili b o ‘lgan.
Bashorat qilish — fanning m uhim funksiyasidir. M a ’lumki, puxta
o ‘ylangan dastur, aniq maqsad va unga erishish usullari belgilab olinmasa,
davlat va huqu qn in g barq aror rivojlanishiga erishib b o ‘lmaydi.
Shuningdek, bunday rivojlanishning samaradorligi ko ‘p jihatdan bir qator
obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liqligi ham m a ’lum. Ular jumlasiga
davlatning o ‘z imkoniyatlari, kuchi va salohiyatiga, tarixan tarkib topgan
shart-sharoitlarga, ularni rivojlantirish va o ‘zgartirishning yaqin hamda
526
XXIV B O B . JA M IY A T, DAVLAT, HU Q U Q : HOZIRGI RIVO JLAN ISH I VA ISTIQ BOLLARI
kelgusi istiqbollari ham da boshqa shu kabilarga baho berishga qodirligini
kiritish joizdir. Ushbu omillarning ahamiyati shu darajada kattaki, davlat
va huquqning rivojlanish k o‘lamini qat’iy belgilab b o ‘lmaydi, faqat b u n
day rivojlanish yo‘nalishlarining um um iy jihatlarini bashorat qilish
m um kin, xolos.
Davlat va huquqning maqsadi, istiqboli hamda hozirgi holati haqida-
gi masala o ‘rtaga q o ‘yilganda tavsif va tasnifdan baho berishga o ‘tilsa, har
qanday siyosiy va huquqiy nazariya mafkuraga aylanadi. Shu o ‘rinda
ta ’kidlash joizki, baho berishda oliy maqsadga intilishga tayanishdan
boshqa iloj y o ‘q. G a rch i, h ozir mavjud narsalarni saqlash yoki
o ‘tmishdagilarini qayta tiklash haqida so‘z yuritilayotgan bo‘lsa ham, oliy
maqsadning o ‘zi — istiqbolga intilishdir. Mafkura va fanning funksiyalari
turlicha. U lar o ‘rtasida o ‘xshashlik, murakkablik yo ‘q. Mafkuraga gnose-
ologik tushunchalar doirasida emas, balki sotsiologiya (ijtimoiy guruhlar
va sinflarning o ‘zini o ‘zi anglashi) doirasida t a ’rif beriladi. Bunday o ‘zini
o ‘zi anglash davlat va huquq rivojlanishining real jarayonlari hamda
istiqbollarini aks ettiradi, manfaatlar va ehtiyojlaming ulkan tizimiga
asoslangan holda maqsad va vazifalarni o ‘rtaga q o kyadi.
Huquq va davlatchilik — tarixan rivojlanadigan hodisalar b o‘lib, ular
o ‘z taraqqiyoti jarayonida bir-biriga qarama-qarshi, navbatma-navbat
keladigan bosqichlardan o ‘tadi. Jahon urushlari va bu urushlar tufayli
kelib chiqadigan ijtimoiy b o ‘hronlar, inqiloblar, mustamlakachilikka
qarshi kurash ko‘pgina mamlakatlar davlat-huquq tizimlarining tubdan
o ‘zgarishiga olib keldi. XX asrning so‘nggi choragida dastlab Lotin
Amerikasi va Janubiy Yevropadagi avtoritar tuzumlar, keyinchalik Sharqiy
Yevropada qaror topgan tartiblar yangi ©‘zgarishlar yuz tutishi bilan ta-
rixda qoldi. U m u m a n , jahondagi anchagina mamlakatlar davlat-huquq
tizimida tub o ‘zgarishlarni boshdan kechirdi. T a ’kidlash joizki, XX asr
ning oxiri va XXI asrning boshlaridagi voqealar mohiyatan fanda basho
rat qilinmagan edi.
Keyingi davr tarixi tahlilining kokrsatilishicha, sobiq Ittifoq tarkibida-
gi mamlakatlarda davlat va huquqning rivojlanishi o'tish davrida o ‘zining
misli koTilmagan turli-tumanligi, yuz berayotgan hodisa va jarayonlar-
527
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
ning turlicha yo‘nalishda ekanligi va barqarorligi bilan bir-biridan farq
qiladi. Bunday vaziyatda davlat va huquqning bir sifat holatidan boshqasi-
ga o ‘tishining xos xususiyatlari ham da mexanizmlarini tushunish m uam -
mosi alohida ahamiyat kasb etadi. Uchinchi ming yillikning boshida
davlat va huquq nazariyasi fanining e ’tibori nafaqat 0 ‘zbekistonning tari
xiy tajribasi va hozirgi muammolariga, balki davlat-huquq rivojlanishining
istiqbollariga ham qaratilishi lozim edi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning 90-yillar boshida aytgan
bashorati to ‘g‘ri ekanligini hayotning o ‘zi tasdiqladi. Binobarin, Prezident
davlat va huquqning barqaror amal qilishi sharoitlarida fuqarolaming
huquqlari, erkinliklari va manfaatlarini ta ’minlash uchun davlatchilik va
huquqiy tizimning yangi turlariga tinch, tadrijiy yo‘l bilan o ‘tishning
afzalligini t a ’kidlagan edi. Hozirgi vaqtda ham davlat va huquq eng
m uhim institutlarining rivojlanish istiqbollarini aniqlash, ularning o ‘zga-
rishi ehtimolini bashorat qilish ham muhimdir.
Davlat va huquqning maqsadga muvofiq, maqbul, oliy darajadagi
sifatida e ’tirof etilgan rivojlanish yo^alishlarini belgilab olish muhim
metodologik masaladir. Xorijiy ilmiy adabiyotlarning keyingi nashrlarida
hozirgi mamlakatlarning muayyan guruhida yuz berayotgan ijtimoiy
o^garishlarni tushuntirishda “demokratiyaga o ‘tish” degan atam adan
foydalanish rasm b o ‘lgan. 0 ‘tish jarayonlari rivojlanish istiqbollarining
turli variantlarga ega ekanligiga asoslanib, demokratlashtirish — o ‘tish
davri rivojlanishining belgilovchi prinsipidir, degan xulosaga kelamiz.
“ Demokratiyaga o ‘tish” istiqbolning teleologik (maqsadli) elementiga
ega, shu bois davlat va huquq sohasida o ‘tish jarayonlari rivojlanishining
um um iy m antig‘ini aniqlab olish muhimdir.
Davlat elementlarining tahlili davlat va huquq istiqbolini ko ‘rib
chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, zero, aynan davlatga berilgan
tavsiflar davlat-huquq tizimining qaysi jihatlari barqaror ekanligini, yangi
sifatga o ‘tish nimadan boshlanishini ko‘rsatib beradi.
0 ‘zbekiston Respublikasining rivojlanish yo‘nalishlarini o ‘rganishda
unga demokratik davlat sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Ushbu
rivojlanish ko ‘p qirralilik prinsipi asosida va milliy rivojlanishning o ‘ziga
528
XXIV B O B . JA M IY A T, DAVLAT, H U Q U Q : HO ZIRGI RIVO JLAN ISH I VA ISTIQ BOLLARI
xos xususiyatlari ham da a n ’analarini hisobga olgan holda o ‘zgarishlarning
tadrijiy shaklini maqsad qilib q o ‘ygan, va bu yo‘nalish o ‘zining ijobiy
jihatlarini ko‘rsatdi. 0 ‘zbekiston Respublikasining hozirgi davlat qurilishi
nazariyasi va amaliyoti tahlili mamlakatimiz mustaqillikni q o ‘lga kirit-
gach, “ Sovet tuzum i shakli”dagi davlatdan demokratik davlatga o ‘tishni
muvaffaqiyatli amalga oshirdi va hozirgi vaqtda huquqiy davlatni shakl-
lantirmoqda, deb xulosa chiqarish imkonini beradi. Tub o ‘zgarishlarni
amalga oshirishning tadrijiy yo‘liga mustaqillikka erishilgan paytdan bosh-
lab inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini haqiqiy t a ’min-
lash maqsadida o ‘tish davri rivojlanishining m uqarrar talabi sifatida
qaraldi.
Davlat va huquqning rivojlanish istiqbollarini o ‘rganishga oid tadqiqot
mavzusi uning barcha jihatlari va o ‘zaro aloqalari bilan birga qamrab olish
imkonini beradigan uslubiyotni talab qiladi. Davlat va huquqning rivoj
lanishi — keng ko ‘lamda kompleks o ‘rganishni taqozo etadigan ko‘p
to m o nlam a, murakkab jarayondir. Alohida olingan hech bir institut
(masalan, davlat instituti), u qanchalik m uhim bo‘lishidan q a t’i nazar,
o ‘tish davrining manzarasini to ‘liq nam oyon eta olmaydi. Chunki, yangi
davlat-huquqiy tizimi, yangi jamiyat qurilishi va yangi qadriyatlar tizi
mining qaror topishi jarayoni bir vaqtda, uzviy bog‘liq holda kechadi.
Jamiyatning hozirgi taraqqiyoti davlat va huquqning belgilarini qator
yangi jihatlar bilan to ‘ldirishga olib keladi. Davlat tom onidan islohotlarni
amalga oshirish, ya’ni butun ijtimoiy tizimni o ‘zgartirish, davlat-huquq
institutlarini o ‘zgartirishning konstitutsiyaviy tuzumni yangilash borasida
faol ish olib borilmoqda. Bulaming barchasi demokratik o ‘zgarishlarni
tizimli olib borilishini ta'm inlam oqda. Davlatimiz rahbari t a ’kidlaganidek,
o ‘tish davri o ‘zgarishlarining tadrijiy yo‘li nafaqat 0 ‘zbekiston uchun,
balki sobiq Sovet respublikalarining barchasi uchun ham rivojlanishning
eng maqbul variant! b o ‘lib qoldi, hozirgi vaqtda esa, um um jahon tam o-
yillarida ustunlikka ega b o ‘lib bormoqda. Tub o ‘zgarishlaming tadrijiy
shakli davlat va huquqning bir shaklidan boshqasiga tinch yo‘l bilan,
sekin-asta o ‘tish uchun shart-sharoitlar yaratib beradi, tabiiyki, bu o ‘rinda
tarixiy yo ‘l bilan amalga oshiriladigan o ‘tish davri nazarda tutilmoqda.
529
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
Ayni vaqtda, tarixiy izchillik va o ‘zbek xalqining a n ’analari, mentaliteti
ham da ma'naviyatini hisobga olgan holda yangi davlat-huquq institutla
rini barpo etish 0 ‘zbekistonda bir vaqtda amalga oshirilayotgan va bir-
biriga bog‘liq jarayon b o‘lib qoldi.
Istiqbolda davlat va huquq rivojlanishining o ‘ziga xos xususiyatlari
jumlasiga quyidagilami kiritish mumkin:
1) ijtimoiy jarayonlarning j o ‘shqin rivojlanishini to ‘la -to ‘kis huquqiy
tartibga solishning mumkin emasligi;
2) hozirgi sharoitlarda huquqiy rivojlanish istiqbollarini hisobga oluv-
chi huquqiy hujjatlar qabul qilish va ularning amal qilishi zaruriyatini
taqozo etuvchi huquqiy tartibga solishni jadallashtirish;
3) huquq vositasida tartibga solinadigan ijtimoiy m unosabatlar
doirasini m untazam ravishda kengaytirib va yangilab borish;
4) huquqiy tartibga solishning ustun darajada o ‘zgartirilishi va bun-
yodkorlik tusiga ega b o ‘lishi;
5) mamlakatni isloh etish va modernizatsiyalash sharoitida huquqiy
tartibga solish kollizion tartibga solish xususiyatini kasb etishi.
Davlat va huquqning samarali rivojlanish mezonlari sifatida quyida-
gilarni ko‘rsatish mumkin: 1) davlat hokimiyati organlarini isloh qilish-
ning yangi konstitutsiyaviy tuzum ning tipologik tavsifiga mos keladigan
yakunlanganlik darajasi; 2) fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasi va
fuqarolar totuvligining mavjudligi; 3) ijtimoiy munosabatlarning bar-
qarorlik darajasi. Ta'kidlab o ‘tilgan m ezonlar asosida rivojlanishning
quyidagi bosqichlarini (bo‘gbinlarini) ajratib ko‘rsatish mumkin: yangi
davlat va huquqning qaror topish bosqichi, ularni tuzish (institutsiyalash)
bosqichi ham da davlat va huquqning barqaror amal qilishi, takomillashu-
vi bosqichi.
Yangi davlat-huquq tizimini to ‘la-to‘kis shakllangan deb e ’tirof etish-
ning quyidagi shartlarini ko ‘rsatish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |