" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

2 - § .  Fuqarolik jam iyati  tushunchasi  va  m ohiyati

Fuqarolik  jamiyati  insoniyat  tarixiy  taraqqiyotining  alohida  yetuklik 

davri  sifatida  uning  m a ’rifiy  shakllanish,  komillikka  erishish  va  ravnaq 

topish  bosqichlarini  o ‘z  qamroviga  oladi.  Bunday  ideal  jamiyat  haqidagi 

gkoyaning  paydo  b o ‘lishidan  uning  hayotiy  voqelikka  aylanishigacha 

b o ‘lgan  amaliyotni  ilmiy  jihatdan  tahlil  etish  hozirgi  kunning  dolzarb 

mavzusidir.  Bashariyat  o ‘z tam addunida  ulkan  taraqqiyot  darajasiga  erish- 

ganligiga  qaramay,  bugunga  qadar  fuqarolik  jamiyati  g‘oyasining  tub 

m a ’nosi,  mohiyati  b o ‘yicha  yagona  nuqtayi  nazar  shakllanmadi,  uning 

yagona  ilmiy  ta ’rifini  yaratishga  erishilmadi.  Xo‘sh,  “ fuqarolik  jam iyati” 

kategoriyasining  m a ’noning  mazm uni,  ilmiy  talqini,  mohiyatiga  oid 

xususiyat-belgilari 

qanday? 

Bu 

borada 

adabiyotlarda,  ju m la d a n  

huquqshunoslik  sohasidagi  adabiyotlarda  qanday  fikr-mulohazalar mavjud 

degan  savollar  o ‘zining  ilmiy  yechimini  kutmoqda.

Fuqarolik jamiyati  qadimdan  alloma-mutafakkirlar nazdida jamiyat  va 

davlat  siyosiy tuzum ining adolat,  erkinlik,  tafakkur zamiriga qurilgan  ideal 

namunasi  tarzida  ifodalanib  kelgan.  Masalan,  Aristotel  jamiyatni  davlat­

dan  alohida  ta sa w u r  etmagan;  davlatni  fuqarolaming  umumiy  jamoasi 

deb  t a ’riflagan.  “ Davlat  fuqarolar  yig‘indisining  o ‘z  ehtiyojlarini  yetarli 

darajada  qondirish  qobiliyatiga  ega  b o ‘lib  yashashidir” .  Mark  Tulliy 

Sitseron  jamiyatda  fuqarolaming  huquqiy  jihatdan  tengligini  isbotlashga 

uringan:  “ ...  qonu n  fuqarolik  jamiyatini  bog‘lovchi  b o ‘g‘ini,  huquq  esa 

qon un   bilan  o ‘rnatilib,  barcha  uchun  bir  xil  bo‘ladi” .  Taraqqiyotning  bu 

bosqichida  fuqarolik jamiyati  davlat  bilan  aynan  bir  deb  e ’tirof etilgan.

“ Fuqarolik  jam iyati”  tushunchasi  tarixan  insoniyat  taraqqiyotining 

turli  davrlarida  yashagan  mutafakkirlaming...  adolatli  ijtimoiy  tuzum

535

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

modelini  yaratish  yoMidagi  intilishlari  bilan  tavsiflanadigan  alohida  bir 

davrni  aks  ettiradi.

Hozirgi  sharoitda  fuqarolik jamiyatini  barpo  etish  dunyodagi  aksariyat 

davlatlarning  siyosiy  dasturlarida,  konstitutsiyalarida  mustahkamlangan 

maqsadiga  aylangan.  Shuningdek,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  ham   mus- 

taqilikka  erishgach,  o ‘z  oldiga  adolatli  fuqarolik  jamiyati  va  demokratik 

huquqiy  davlat  barpo  etish  vazifasini  strategik  maqsad  qilib  belgiladi. 

Z otan,  mamlakatimizda  shakllantirilayotgan  jamiyat  —  demokratiya  va 

adolat  prinsiplariga  tayanuvchi  erkin  insonlar jamiyati  b o 1m o g‘i  lozim.

Konstitutsiyaning  m azm un  va  mohiyatidan  shu  narsa  q a t’iy  ayonki, 

mamlakatimizda  shakllantirilayotgan  jamiyat  —  demokratiya  va  adolat 

prinsiplariga  tayanuvchi  erkin  insonlar  jamiyati  b o ‘ladi.  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  shunday  degan  edi:  “ Biz  fuqarolik 

jamiyati  qurishga  intilmoqdamiz.  Buning  m a ’nosi  shuki,  davlatchiligimiz 

rivojlana  borgani  sari  boshqaruvning  turli  xil  vazifalarini  bevosita  xalqqa 

topshirish,  ya’ni  o ‘zini  o ‘zi  boshqarish  organlarini  yanada  rivojlantirish 

dem akdir” .' 

Prezident  yana  quyidagilarga  e ’tiborni  qaratgan  edi:  “ Biz 

uchun  fuqarolik  jam iyati—ijtimoiy  makon.  Bu  m akonda  qonun  ustuvor 

b o ‘lib,  u  insonning  o ‘z - o ‘zini  kamol  toptirishga  monelik  qilmaydi,  aksin- 

cha,  yordam  beradi.  Shaxs  manfaatlari,  uning  huquq  va  erkinliklari  to ‘la 

darajada  r o ‘yobga  chiqishiga  k o ‘maklashadi.  Ayni  vaqtda  boshqa 

odamlarning  huquq  va  erkinliklari  kamsitilishiga  yo ‘l  q o ‘yilmaydi.  Y a’ni 

erkinlik  va  qonunga  b o ‘ysunish  bir  vaqtning  o ‘zida  amal  qiladi”2.

X o‘sh,  fuqarolik  jamiyatining  mohiyatini  nima  tashkil  qiladi,  u  q a n ­

day jamiyat?

Eng  um um iy  tarzda  lo‘nda  ta ’rif  beriladigan  bo‘lsa,