" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

tarbiyaviy funksiya

  ikki  xil  mohiyat  kasb  etadi, 

birinchidan,

 jamiyat 

barcha  a ’zolarini  huquqbuzarlik  sodir  etmaslik,  huquqqa  hurm at  ruhida 

tarbiyalasa, 

ikkinchidan,

  bevosita  huquqbuzar shaxslarni  qayta  tarbiyalash, 

kelajakda  huquqqa  rioya  etish  va  uni  hurm at  qilishga  safarbar  etadi.

4 - § .  Aybsizlik  prezum psiyasi.  Yuridik javobgarlik  va  qilm ishning

 

huquqqa  xilofligini  istisn o   qiluvchi  holatlar

Aybsizlik  prezumpsiyasi  —

  yuridik  javobgarlikka  jalb  etilgan  fuqaro­

ning  aybsizligi  ehtimolidir.  Bu  prinsipga  ko‘ra,  gum on  qilinuvchi, 

ayblanuvchi  yoki  sudlanuvchining jinoyat  sodir  etishda  aybdorligi  q o n u n ­

da  nazarda  tutilgan  tartibda  isbotlangunga  va  qonuniy  kuchga  kirgan  sud 

hukmi  bilan  aniqlangunga  qadar  ular  aybsiz  hisoblanadilar.

G u m o n   qilinuvchi,  ayblanuvchi  yoki  sudlanuvchi  o ‘zining  aybsizligi- 

ni  isbotlab  berishi  shart  emas.  Ya’ni  u  bunga  majbur  emas.  M azkur  vazi- 

fa  sud  va  huquqni  muhofaza  etuvchi  organlar  zimmasiga  yuklanadi.  Sud 

va  huquqni  muhofaza  qiluvchi  mutasaddi  organlar  shaxsni  yuridik javob­

garlikka  tortish  b o‘yicha  yakuniy  xulosa  chiqarishdan  oldin  uning  ayb- 

dorligini  isbotlovchi  ishonchli  dalillarni  t o ‘plashi  lozim.  Agar  buning 

uddasidan  chiqilmasa,  ushbu  prezumpsiyaga  muvofiq  shaxs  aybsiz 

hisoblanadi  va javobgarlikdan  ozod  etiladi.

Aybdorlikka  oid  barcha  shubhalar,  basharti  ularni  bartaraf  etish 

imkoniyatlari  tugagan  b o is a ,  gum on  qilinuvchi,  ayblanuvchi  yoki  sud­

lanuvchining  foydasiga  hal  qilinishi  lozim.  Q onun  qollanilayotganda 

kelib  chiqadigan  shubhalar  ham  gum on  qilinuvchi,  ayblanuvchi  va  sud­

lanuvchining  foydasiga  hal  qilinishi  kerak.  Fuqaroning  aybsizlik  prezum p­

siyasi—shaxs  huquq  va  erkinliklarining  mustahkam  kafolatidir.  0 ‘zbe- 

kiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  (26-m odda)  aybsizlik  prezumpsiyasi 

o ‘zining  ifodasini  topgan  b o iib ,  unda  jum ladan,  shunday  deyiladi: 

“Jinoyat  sodir  etganlikda  ayblanayotgan  har  bir  shaxsning  ishi  sudda 

qonuniy  tartibda,  oshkora  ko ‘rib  chiqilib,  uning  aybi  aniqlanm aguncha  u

524

---

XXIII  B O B .  H U Q U Q IY  XU LQ -ATVO R ,  H U Q U Q B U ZA R LIK   VA  Y U R ID IK   JAVO BG A R LIK

aybdor  hisoblanmaydi.  Sudda  ayblanayotgan  shaxsga  o ‘zini  himoya  qilish 

uchun  barcha  sharoitlar  t a ’minlab  beriladi...”

Bu  masala  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Jinoyat-protsessual  kodeksining 

23-moddasida  ham  o ‘zining  aniq  ifodasini  topgan.

Aybsizlik  prezumpsiyasi  jinoyat  ishi  yuzasidan  haqiqatni  aniqlash 

kafolati  hisoblanadi.  Binobarin,  0 ‘zbekiston  Respublikasining  Jinoyat 

kodeksi  4-moddasining  2-qismida  hech  kim  sudning  hukmi  chiqarilmay 

turib,  jinoyat  sodir  qilishda  aybli  deb  topilishi  va  qonunga  xilof  ravishda 

jazoga  tortilishi  m um kin  emasligi  aniq  belgilab  q o ‘yilgan.  Ushbu  qoidada 

aybsizlik  prezumpsiyasi  mohiyatining  ikki jihati  ochib  berilgan.  Y a’ni:  bi- 

rinchisi  —  jinoyatning  muayyan  tarkibini  belgilash  va  shaxsning  jinoyat 

sodir  etganlikda  iqror  bo‘lishini  qonunga  aniq  rioya  qilgan  holda  amalga 

oshirish;  ikkinchisi  —  shaxs  faqat  sudning  ayblov  xulosasiga  binoan  ayb­

dor  deb  topilishi  va  q onunda  ko‘zda  tutilgan  huquqiy  chora  yoki  jazoga 

tortilishi  mumkin.  Demak,  shaxsning  aybdorligini  belgilash  uchun  faqat 

isbotlash  tartib-qoidalariga  rioya  qilishning  o ‘zi  kamlik  qiladi,  shu  sababli 

jinoyat  uchun  javobgarlik  va  uning  asoslari  yetarlicha  mavjud  b o ‘lishi 

talab  etiladi.

Shaxsning  harakatlarida  Jinoyat  kodeksida  nazarda  tutilgan  alomatlar 

rasmiy  jihatdan  mavjud  b o ‘lsada,  lekin  u  ijtimoiy  xavfli,  g‘ayriqonuniy 

yoki  aybli  boflmasa,  qilmishning jinoiyligini  istisno  qiladigan  holatlar  deb 

topiladi.

Yuridik javobgarlik  va  qilmishning  huquqqa  xilofligini  istisno  qiluvchi 

holatlar  mavjud  va  ularga  quyidagilar  kiradi: 

aqli norasolik,  zaruriy  m udo­

fa a ,  oxirgi  zarurat,  ijtimoiy  xavflilik  darajasi  bo ‘Imagan  huquqbuzarliklar

 

sodir etish  va  hokazolar.

Yuridik javobgarlik  va  davlat  majburlovining  boshqa  turlarini  farqlash 

katta  nazariy  ham da  amaliy  ahamiyatga  ega.  U  shaxs  va  jamiyat  m an- 

faatlarini  himoya  qilish  uchun  ta ’sir  o ‘tkazishning  maqsadga  muvofiq  va 

qonuniy  vositasini  tanlash  imkonini  beradi.

Shunday  qilib,  fuqaroning  aybsizligi  prezumpsiyasi  o ‘zboshimchalik, 

z o ‘ravonlik,  g ‘ayriqonuniy  bosim  o ‘tkazish  va  qonuniylik  buzilishining 

oldini  oluvchi  m uhim   kafolatdir.

525

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI