" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

to ‘qqizinchidan,

 

mustaqillik  davrida  davlat  qurilishi  va  normativ-huquqiy  sohada  to ‘plan- 

gan  tajribani  bir  xil  holga  keltirib  umumlashtirish  va  ixtisoslashtirish.

0 ‘tish  davri  sharoitlaridagi  tadrijiy  o ‘zgarishlarning  parlament  yo‘li 

ustuvor  um um jahon  tamoyillariga  aylanib  bormoqda.  Faqat  rivojlangan 

huquqiy  jamiyatgina  davlat-huquq  tizimi  sifatida  tadrijiy  o ‘zgarishlarni 

t a ’minlashga  qodir.  Bunday jamiyat  g ‘oyalarning  turli-tumanligi  (plyura- 

lizm)  asosida  va  jamiyat  milliy  rivojlanishining  o ‘ziga  xos  xususiyatlari 

ham da  a n ’analarini  hisobga  olib,  o ‘zgarishlarni  izchil  amalga  oshirishni 

ta ’minlay  oladi.

Davlat  allaqachon  “tungi  qorovul”  b o ‘lmay  qoldi.  Uning  faoliyatida 

ijtimoiy  ta ’minotni  tashkil  etish,  xalq  ta ’limi,  sogNiqni  saqlashni  boshqa- 

rish  va  boshqa  ijtimoiy  masalalarni  hal  etish  kabi  ijobiy  vazifalar  borgan 

sari  ko‘proq  o ‘rin  egallamoqda.  XX  asrda  iqtisodiy  munosabatlarni  tartib­

ga  solish  masalalarida  ham  davlatning  roli  jiddiy  tarzda  oshdi  —  davlat 

nazorati  tanglik  holatlarini  yumshatish  va  ularga  barham  berish  imkoni- 

yatini  yaratdi.  Rivojlangan  mamlakatlarning  huquq  tizimlarida  ijtimoiy 

qonunchilik  katta  o ‘rinni  egallamoqda.  Davlat  ijtimoiy  faoliyatining  ken- 

gayishi  natijasida  ommaviy  huquqning  amal  qilish  sohasi  ham   kengaydi. 

Rivojlangan  mamlakatlarning  hozirgi  fuqarolik  jamiyatini  burjuaziya 

jamiyati,  deb  atash  qiyin.  Hozirgi  zam on  iqtisodiyotida  mulkchilik  turli 

shakllarining  uyg‘unlashib  ketganligi,  qudratli  kasaba  uyushmalarining 

mavjudligi,  ijtimoiy  yordam  tizimining  rivojlanganligi,  keng  demokratik 

harakatlarning  shaxs  huquq  va  erkinliklarini  q o ‘llab-quwatlashi  hamda 

ularning  kafolatlari  borasidagi  muvaffaqiyati  —  davlatmandlarni  um um - 

milliy  manfaatlarga  e ’tibor  bilan  qarashga,  fuqarolaming  boshqa  toifalari 

bilan  kelishishga  majbur  qilmoqda.

531

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

Hozirgi  sharoitda  davlat  m a ’rifiy  rivojlanishining  maqsadi  vakillik 

institutlari  va  bevosita  demokratiyaning  rivojlangan  institutlariga  ega, 

o ‘zini  o ‘zi  boshqarishning  turli  shakllariga,  barcha  m ansabdor  shaxslar 

qonunga  b o ‘ysunadigan  va  ularning  faoliyati  vakillik  muassasalari 

to m o n id a n  

nazorat  qilinadigan, 

boshqaruv  organlarining 

rahbar 

b o ‘g‘inlari  saylab  q o ‘yiladigan,  davlatning  faoliyati  oshkora  va  m ansabdor 

shaxslar  sud  oldida  javobgar  b o ‘ladigan  huquqiy,  ijtimoiy  davlatga 

erishishdir.

Fuqarolik jamiyati  demokratik  institutlar,  inson  huquq  va  erkinlikla­

rini  e ’tirof  etish  ham da  ularning  kafolatlariga  asoslangan  qonunchilik 

orqali,  jamoatchilik  fikri,  ko‘ppartiyaviylik  tizimi,  ta ’sir  ko‘rsatish  guruhi 

va  erkin  matbuot  orqali  davlatni  o ‘ziga  b o ‘ysundirishga  intiladi;  davlat 

esa,  ijtimoiy  kelishuvga  erishish,  ijtimoiy  hamkorlikni  tashkil  etishning, 

ijtimoiy  qarama-qarshiliklarni  bartaraf  etish  yoki  yumshatish  vositasiga, 

jamiyat  ishlarini  boshqarish  mexanizmiga  aylanadi.  Bunday  davlat 

tom onidan  yaratilgan  va  muhofaza  etilayotgan  huquq,  birinchidan,  u m u ­

m an, jamiyat  va  ay rim  fuqaroning  manfaatlari,  ehtiyojlarini  himoya  qila­

di  va  ifoda  etadi;  ikkinchidan,  jamiyatning  ijtimoiy  muhtoj  qatlamlariga 

bir  qator  imtiyozlar  va  afzalliklar  beradi,  q ator  moddiy  kafolatlarni 

ta ’minlaydi.

Insoniyatning  tarixiy  rivojlanish  yo‘li  hech  qachon  to ‘g‘ri  va  ravon 

boNmagan.  Tarixda  nafaqat  oldinga  intilish,  sakrash,  balki  shitob  bilan 

orqaga  chekinish  hollari  ham   m a ’lum.  Shuning  uchun  fuqarolik jamiyati 

rivojlanishi  istiqbollari  to ‘g ‘risida  optimistik  bashoratlar  va  fikr-muloha- 

zalar  bilan  bir  qatorda  bunga  qarshi  bashoratlar  ham  kam  emas.

K o‘pgina  mamlakatlarda  fuqarolik  jamiyati  xavfli  davrni  boshdan 

kechirmoqda.  Ay rim  mintaqalarda  fuqarolik  jamiyati  jah on   tam adduni 

taraqqiyoti  um um iy  prinsipining  ifodasi  sifatidagina  mavjud;  boshqa 

mamlakatlarda  esa,  qaror  topish  bosqichida  turibdi,  biroq  uning  shaklla- 

nishiga  xalqning  katta  qismini  o ‘ziga jalb  etish  va  o ‘z  ortidan  ergashtirish- 

ga  qodir  nufuzli  ijtimoiy  guruhlar  to ‘sqinlik  qilmoqda;  uchinchi  to m o n - 

dan,  mavjud  fuqarolik  jamiyati  tashqi  va  ichki  kuchlarning  xurujlariga 

duch  kelmoqda.  H ozir  jaho nda  nafaqat  demokratiya  va  inson  huquqla-

532

---

XXIV  B O B.  JA M IY A T ,  DAVLAT,  H U Q U Q :  H O ZIR G I  RIVO JLAN ISH I  VA  ISTIQ BOLLARI

fining  muvaffaqiyatlari  to ‘g‘risidagi  yaqqol  faktlar,  balki  inson  huquq  va 

erkinliklarini  poymol  qilayotgan,  fuqarolik jamiyatini  buzayotgan  totalitar 

rejimlarning  mavjudligi  ham  barchaga  m a ’lum.

Agar  komendantlik  soati  joriy  etilib,  aholi  yalpisiga  daktiloskopiya 

qilinsa,  huquqni  muhofaza  qilish  organlariga  tintuv,  ehtiyot  chorasi  sifati­

da  ushlash,  qam oqqa  olish,  surgun  qilish  borasida  keng  vakolatlar berilsa, 

huquqbuzarliklar  t o ‘glrisidagi  ishlar  jadal  tartibda  harbiy  va  boshqa 

favqulodda  sudlarda  hal  etilsa,  davlat  huquqbuzarliklarga  qarshi  kurash  va 

huquq-tartibotni  saqlashni  ta'm inlash  borasidagi  vazifalarini  ancha  oson 

va  muvaffaqiyatli  bajargan  b o ‘lardi,  biroq  bunday  davlatda,  pirovard  nati- 

jada  inson  huquq  va  erkinliklari  poymol  etilgan,  binobarin  huquq-tartibot 

barbod  qilingan  bo‘lur  edi.  Boshqa  tom ondan,  agar  fuqarolar  har  qanday 

cheklov  va  bedodliklardan  ozod  b o ‘lsa,  fuqarolik  jamiyatida  boylik  va 

erkinlik  k o‘proq  bo‘lib,  u  gullab-yashnagan  boMardi.

0 ‘tgan  XX  asr  insoniyatning  bundan  buyongi  tarixi  uchun  bir  qator 

jiddiy tahdidlarni  keltirib  chiqardi.  Yadro  quroliga  ega  boMgan  m am lakat­

larning  soni  ortib  bormoqda.  Hozirgi  vaqtda  mavjud  yadro  quroli  Yer 

sayyorasidagi  hayotni  yo ‘q  qilib  yuborishga  yetarlidir.  Mahalliy  ziddiyat- 

lar  va  urushlar  termoyadro  urushlariga  aylanib,  global  halokatga  olib  bo ­

rishi  xavfi  mavjud.  Sanoatning  rivojlanishi  tabiatga  o ‘m ini  tiklab  b o ‘lmas 

darajada  ziyon  yetkazib  b o kldi;  insoniyat  naslining  buzilishi  va  halok 

bo ‘lishi  tahdidini  solayotgan  ekologik  falokat  kuchayib  bormoqda. 

Insoniyat  Yer  yuzi  aholisining,  ayniqsa  rivojlanayotgan  mamlakatlardagi 

aholining  misli  ko‘rilmagan  darajada  ko‘payib  borayotganligiga  guvoh 

b o ‘lmoqda;  demografik  portlashning  ijtimoiy  oqibatlari  o ‘ta  tushkun, 

xavotirli  bashoratlami  keltirib  chiqarmoqda.

Yuqorida  bayon  etilgan  m uam m olar,  shuningdek  ijtimoiy  va  siyosiy 

barqarorlik  oqibatida  kelib  chiqqan,  ayrim  xalqlar  va  um um an,  insoniyat 

taqdiri  uchun  tashvish  ham da  xavotirlar  keskin  ijtimoiy  m uam m olarni  hal 

etishning  ekstremistik,  m a ’muriy-harbiy  kazarma  vositalarini  taklif  eta- 

yotgan  avtoritar  ham da  totalitar  yo‘nalishdagi  siyosiy  harakatlar  (das- 

turlar)  uchun  ijtimoiy-ruhiy  ozuqa  bo ‘lmoqda.

Hozirgi  zam on  davlatlaridagi  mavjud  asosiy  demokratik  institutlar

533

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

tegishli  davlatlarning  zaruriy  qismi  b o ‘lib  tuyulsada,  aslida  bunday  muas- 

sasalarsiz  ham  ular  davlatligicha  qolaveradi.  Agar  davlat  fuqarolik  ja m i­

yatining  ta ’siri  va  nazoratidan  qutulishning  imkonini  topsa,  fuqarolik 

jamiyati  o ‘z  tabiatiga  ko‘ra  davlatga  teng  kelish  uchun  yetarli  darajada 

tashkil  etilmaganligi  m a ’lum  b o ‘ladi.  Xalqning  alohida  ijtimoiy  birlik 

sifatidagi  holati,  hozirgi  zam on  davlati  va  huquqi  fuqarolik  jamiyatini 

saqlab  qolishning  hal  qiluvchi  omilidir.

Hozirgi  davlatlarning  deyarli  barchasi  o ‘z  konstitutsiyasida  xalq  (mil­

liy)  suvereniteti,  xalqning  hokimiyat  negizi  va  manbayi  ekanligi  haqidagi 

qoidalarni  mustahkamlagan.  “ Xalq  tushunchasining  o ‘zi  siyosat  sohasida 

yuzaga  kelgan:  qadimgi  Gretsiyada  oliy  hokimiyat  aholining  aksariyat  qis­

mini  tashkil  etuvchi  to ‘la  huquqli  erkin  fuqarolarga  qarashli  b o ‘lgan  polis- 

lar  (davlat-shahar)  “ demokratiyalar”  deb  atalgan.  М.  T.  Sitseronning 

“ respublica  est  res  populi”  (“ davlat  yoki  respublika  —  xalq  ishi,  boyligi” ) 

degan  m ashhur  mulohazasida  xalqqa  alohida  ijtimoiy  birlik  sifatida  qara- 

ladi.  Sitseron  shunday  deb  yozgan  edi:  “davlat  xalq  boyligidir,  xalq  esa, 

qandaydir  bir  tarzda  to ‘plangan  odam lar  birikmasi  emas,  balki  huquq  va 

manfaatlaming  umumiyligi  masalalarida  o ‘zaro  kelishuvga  muvofiq  bir- 

biri  bilan  bog‘langan  juda  ko‘p  odamlarning jam oasidir” .

K o‘plab  odamlarning  yagona  xalq  b o ‘lib  birlashuvi  ijtimoiy  ongning 

barcha  shakllari,  ayniqsa,  tarixiy taqdirlarning  umumiyligini  anglash  shak­

li  orqali  yuz  beradi.  Tarixiy  taqdirlarning  umumiyligi  deyilganda  negizida 

a n ’analar  izchilligi  va  um um iy  tarixiy  istiqbollar  ko‘zda  tutilgan  o ‘tmish, 

hozirgi  davr va  kelajakning yagonaligi  nazarda  tutiladi.  Demokratik  davlat 

va  huqu q  —  hozirgi  z am o n   fuqarolik  jam iyati  m ustahkam ligi  va 

barqarorligining  tamal  toshi  va  ishonchli  kafolatidir.  Fuqarolik  jamiyati 

normal  rivojlangan  davrlarda o ‘rta sinf va xalqning aksariyat  qismi  uni  bir- 

lashtiruvchi  asosiy  a n ’analarni,  ijtimoiy-axloqiy  aloqalarni  saqlash  hamda 

ko ‘paytirish  kayfiyatida  (niyatida)  b o ‘ladi.  Bunday  davrlarda  xalqning 

davlatga  nisbatan  munosabati  demokratik  institutlar  va  rivojlanishning 

aniq  ijtimoiy  istiqbollarini  q o ‘llab-quw atlashda,  ijtimoiy  xomxayollik  va 

diktatorlik  koTinishlariga  nisbatan  norozilik  munosabatlarida  aks  etadi.

Fuqarolik jamiyati  g‘oyasi  xalqning  barqaror taraqqiy topgan  turmushi

534

---

XXIV  B O B .  JA M IY A T ,  DAVLAT,  H U Q U Q :  H O ZIR G I  RIVO JLAN ISH I  VA  ISTIQ BOLLARI

va  holati  t o ‘g ‘risidagi  tasavvuri,  umuminsoniy  qadriyatlarning  amal  qilish 

usuli  sifatida  o ‘zbek  xalqining  ongi  va  madaniyatiga  uyg‘un  tarzda  singib 

ketdi.  Fuqarolik  jamiyati,  inson  huquq  va  erkinliklariga,  huquqiy 

d em o kratik   davlat  qurishni  oliy  m aqsad  deb  bilgan  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  va  uning  xalqi  istiqbolining  asosiy  marrasidir.