“ пул ва банклар

9.2. Банкларнинг функциялари 
 
анкларнинг моҳияти уларнинг функцияларида янаям яққолроқ 
намоён бўлади. Банкларнинг функциялари уларнинг назарий масалалари 
сифатида эътироф этилади. Шу боис ҳам банкларнинг моҳиятини ёритишда 
вужудга келган қатор мулоҳазали ҳолатлар уларнинг функцияларини 
ёритишда ҳам мустасно эмас. Хусусан, иқтисодий адабиётларда банкларнинг 
функциялари ҳақида қатор мулоҳазали ва тушунмовчилик ҳолатлар мавжуд. 
Масалан, айрим манбаларда банклар бажарадиган операциялар уларнинг 
функциялари сифатида қайд этилади. Бу эрда банк фаолияти натижасида 
Б 

---

улар томонидан амалга ошириладиган операциялари назарда тутилади. 
Бироқ, шуни таъкидлаш жоизки, банкларнинг барча операциялари ҳам 
уларнинг функциялари бўла олмайди. Банк функцияси унинг маълум 
кўринишдаги фаолиятини ифодалайдиган иқтисодий категория бўлиши 
лозим.
Шунга қарамасдан, айрим иқтисодий манбаларда банклар тўлов 
айланмаси, кассага нақд пулларни қабул қилиш ва бериш, кредит бериш, 
қимматли қоғозларни сақлаш ва бошқариш, нақд ва нақдсиз кўринишда 
хорижий валютани сотиш ва сотиб олиш, шунингдек, банк томонидан 
бажараладиган бошқа операциялар уларнинг функциялари сифатида 
таъкидланади.
Бундан ташқари, иқтисодий адабиётларда банкларнинг қимматбаҳо 
металлар ва буюмларни сақлаш учун махсус сейфлар бериш, хўжалик 
юритувчи субъектларнинг капиталини шакллантиришда иштирок этиши, 
кредитлаш учун ресурсларни жалб этиш ва бошқа шу каби операциялари 
уларнинг функциялари сифатида талқин этилади. Албатта, бу банкларнинг 
пул – кредит сиёсатини амалга оширувчи муассаса сифатидаги фаолиятини 
аниқроқ тушинишда ва уларнинг имкониятлари кенглигидан далолат беради. 
Бироқ, ушбу операцияларнинг барчаси банкларнинг функциялари бўлиб 
ҳисобланмайди. Чунки юқорида таъкидлаганимиздек, банкларнинг ҳар – бир 
операциясини уларнинг функциялари сифатида эътироф этадиган бўлсак, 
демак замонавий банклар 300 дан ортиқ функцияни бажаради деган фикр 
пайдо бўлади.
Банкларнинг функциялари ҳақида гап кетганда, бу жараённи нафақат 
банклар нуқтаи назаридан, балки унинг мижозлари манфаатларидан ҳам 
келиб чиқиб сўз юритиш лозим. Шу жиҳатдан банкларнинг функцияларини 
ўрганишда уларни қуйидаги мезонларига эътибор қаратиш лозим:
1.
макроиқтисодий даражада, банклар ва реал сектор иштирокчилари 
ўртасида иқтисодий муносабатлар; 
2.
банкларнинг ташкилий – ҳуқуқий ва мулкий шакли жиҳатидан амал 
қилиши (Марказий банк, тижорат банки, ихтисослашган банк ва бошқалар). 
Банкларнинг функциялари тўғрисида фикр юритганда қуйидаги 
масалаларни эътибордан четда қолдириш керак эмас. Биринчидан, 
банкларнинг функциялари уларнинг моҳиятини кенгроқ очишга хизмат 
қилиши лозим, иккинчидан, банкларнинг функцияси сифатида таъкидланган 
иқтисодий категория барча молиявий институтларнинг хусусиятларига хос 
бўлган жараён эмас, балки фақат банкларгагина хос бўлган иқтисодий 
категория бўлиши лозим. 
Маълумки, банкларнинг асосий операцияларидан бири иқтисодиётдаги 
бўш пул маблағларини тегишли шартлар асосида ўзига жалб этишга 
қаратилган. Бу банкларнинг функцияси бўла оладими, деган савол туғилади. 
Марказий банкда тижорат банкларининг мажбурий захиралари жамғарилади, 
банкларда эса аҳоли ва мижозларнинг вақтинчалик бўш пул маблағлари 
жамғарилади. Иқтисодиётда вақтинчалик бўш пул маблағларни жамғариш 
банкларнинг қадимий операцияларидан бири ҳисобланади. Бу эрда асосий 
масала шундан иборатки, вақтинчалик бўш пул маблағларни жамғариш 
фақатгина банкларга хос бўлган операция эмас, ушбу операцияни жисмоний 
шахслар ёки бошқа юридик шахслар ҳам амалга ошириши мумкин. Чунки, 
ҳар қандай субъект у ёки бу объектни молиялаштириш учун дастлаб маълум 

---

миқдордаги молиявий маблағларни жамғариши лозим. Бироқ, масалага янаям 
чуқурроқ ёндашадиган бўлсак, банклар ушбу операцияни бажарганда бошқа 
хўжалик юритувчи субъектлар бажарадиган операциялардан жиддий фарқ 
қилади. Улар асосан қуйидаги ҳолатларда намоён бўлади: 
1. Банклар пулларни жалб этганда ўз пулларини эмас, балки бегона 
шахсларнинг маблағларини жамғаради; 
2. Банклар жамғарган маблағларни ўзининг эҳтиёжи учун эмас, балки 
бошқа шахсларнинг эҳтиёжлари учун сарфлайди (қайта тақсимлаш асосида). 
Банкларнинг функциялари хусусидаги мулоҳазаларни чуқурлаштириш 
фикридан йироқ эканлигимизни таъкидлаган ҳолда, уларнинг қуйидаги 
функциялари мавжудлигини қўллаб – қувватлаймиз. 
Биринчи функцияси, вақтинчалик бўш пул маблағларни жалб қилиш, 
жамғариш ва ушбу маблағларни капиталга айлантириш функцияси. 
Банкларнинг жуда қадимий функцияларидан ҳисобланади. Банклар 
жамиятдаги вақтинчалик бўш пул маблағларини тегишли шартлар асосида 
ўзларига жалб қилади ва ушбу маблағларни самарали йўналишларга 
жойлаштиради. Албатта, банклардан ташқари турли инвестицион фондлар, 
молия – санаот корхоналари ҳам пул маблағларини жалб қилиш ва жамғариш 
билан шуғулланади, бироқ уларнинг пул маблағларини жалб қилиш ва 
жамғариши билан банкларникидан жиддий фарқлар мавжуд. Банкларнинг 
итиёрида бўлган маблағларнинг деярли 90 фоизи четдан жалб қилинган пул 
маблағлари ҳисобланади. Бу банкларнинг асосий фаолияти бошқа 
шахсларнинг маблағлари ҳисобига амалга оширилиши англатиш билан 
бирга, юқори даражада рискка боғлиқлигини келтириб чиқаради.
Иккинчи функцияси, корхона ва ташкилотлар, давлат, кичик бизнес ва 
хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлаш. Бозор иқтисодиёти 
шароитида ишлаб чиқариш ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви мулкий 
шаклидан қаътий назар барча хўжалик юритувчи субъектларни айланма 
маблағларга бўлган эҳтиёжини оширади. Хусусан, корхона ва ташкилотлар 
ишлаб чиқариш жараёнини модернизациялаш ва кенгайтириш, меҳнат 
тақсимотини такомиллаштириш, қўшимча акцияларни сотиб олиш ва бошқа 
мақсадларни амалга оширишда қўшимча молиявий маблағларга кучли 
эҳтиёж сезади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг бу эҳтиёжининг асосий 
қисми банкларнинг кредит бериш функцияси орқали қондирилади. Албатта, 
банклар ушбу функцияни амалга оширишда кредитнинг тегишли 
тамойилларига (муддатлилик, таъминланганлик, тўловлилик, қайтаришлик ва 
мақсадлилик) амал қилган ҳолда хўжалик юритувчи субъектларга тижорат 
асосида тақдим этади.
Учинчи функцияси, хўжалик субъектлари пул ҳисоб – китобларини 
амалга ошириш ҳисобланади. Иқтисодиётда фаолият юритаётган хўжалик 
субъектлари кун давомида бир неча юз минглаб турли даражадаги пул 
айланмаларини (асосан нақдсиз пул кўринишида) амалга оширади. 
Банкларнинг бевосита иштироки натижасида ушбу ўтказмалар жўнатувчидан 
олувчига этиб боради. Шунингдек, банклар пул ўтказмалари орқали 
иқтисодиётнинг турли тармоқларига капитални жойлаштиради ва кредит 
линиялари очади. Буларнинг барчаси банкларнинг пул ҳисоб – китобларни 
амалга ошириш функцияси орқали бажарилади ва тартибга солинади.
Банкларнинг пул айланмасини тартибга солиш функцияси орқали 
Марказий банк иқтисодиётдаги товар массаси ва пул массаси ўртасидаги 

---

ўзаро мувозанатликни таъминлайди. Маълумки, ушбу мувозанатнинг 
бузилиши иқтисодиётда инфлясия даржасини ортиб кетиши ёки пул 
тақчиллигини вужудга келишига олиб келади. Шу боис ҳам Марказий банк 
ўзининг пул – кредит инструментлари орқали пул айланмаси учун зарур 
бўлган тўлов воситасининг миқдорини тартибга солиб туради.
Тўловни амалга оширишда воситачилик қилиши банкларнинг тўртинчи 
функцияси ҳисобланади. Банклар иқтисодий муносабатларга киришувчи 
томонлар ўртасида тўловларни амалга ошириш орқали воситачилик 
ишларини амалга оширади. Банклар орқали банк мижозларининг, аҳолининг, 
давлатнинг молиявий маблағлари ўтади, банк улар ўртасида тўловларни 
амалга оширувчи молиявий муассаса сифатида воситачилик вазифасини 
амалга оширади. Банклар воситачилик функцияси орқали нафақат пулларни 
бир хўжалик юритувчи субъектдан иккинчисига ўтказади, балки 
иқтисодиётдаги молиявий капитални бир тармоқдан иккинчисига ўтишини 
назорат қилиб боради ва ушбу тармоқларнинг ривожланишида муҳим 
аҳамият касб этади. 
Кредит маблағларни муомалага чиқариш банкларнинг бешинчи 
функцияси ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, ушбу функцияни барча банклар 
бажариш ҳуқуқига эга эмас. Бозор иқтисодиёти шароитида муомалага кредит 
пулларни чиқариш Марказий банк зиммасига юклатилган. Марказий банк 
муомалага чиқараётган пул массасини мамлакатда яратилаётган товар 
массасига нисбатан мувозанатлигини таъминлашга эътибор қаратади. 
Марказий банкнинг ушбу функцияни самарали бажараётганлиги миллий 
валютанинг сотиб олиш қобилиятини мустаҳкамлиги ва инфлясия 
даражасининг пастлиги белгилайди.
Демак, тижорат банклари кредит пулларини муомалага эмиссия қилиш 
ҳуқуқига эга эмас, улар муомаладаги мавжуд пул ҳажми доирасида фаолият 
юритади. Муомаладаги пул массасининг ҳажмини ўзгаришига тижорат 
банклари бевосита таъсир қила олмайдилар, бунга фақат Марказий банкнинг 
ҳуқуқи мавжуддир.
Иқтисодий ва молиявий маслаҳатларни бериш банкларнинг олтинчи 
функцияси ҳисобланади. Банклар иқтисодиётдаги молиявий муассаса 
сифатида мулкий шаклидан қаътий назар мамлакатдаги барча хўжалик 
юритувчи субъектларга ўзларининг ҳуқуқий имкониятларидан келиб чиқиб, 
турли даражадаги иқтисодий ва молиявий маслаҳатларни беради. Албатта, 
ушбу маслаҳатлар мижоз ва банк ўртасида тузилган тегишли шартномалар 
ёки ўзаро келишувлар асосида амалга оширилади.
Хулоса қилиб айтганда, банкларнинг функциялари уларнинг моҳиятини 
ва бажарадиган операцияларининг мазмунини англашга хизмат қилади. 
Банкларнинг функциялари турли иқтисодий адабиётларда турлича талқин 
этилишининг асосий сабаби ижтимоий – иқтисодий ҳаётда юз бераётган ва 
ривожланиб 
бораётган 
муносабатларнинг 
доимий 
равишда 
янги 
қирраларининг вужудга келаётганлиги билан изоҳланади.